Lubelszczyzna jak cała wschodnia Polska, do czasów II wojny światowej była obszarem współżycia Polaków, Ukraińców, Białorusinów, Żydów, Niemców, Cyganów, Tatarów. Byli oni wyznawcami współistniejących obok siebie wyznań : rzymskiego i greckiego katolicyzmu, prawosławia, judaizmu. Żyli tu także ewangelicy, muzułmanie, staroobrzędowcy...

     Obraz ten zmieniły całkowicie tragiczne wydarzenia lat 1939-47 : ludobójstwa, pogromy, masowe ucieczki i wysiedlenia. Eksterminacja ludności żydowskiej oraz dramatyczne koleje losu Polaków i Ukraińców doprowadziły do radykalnych zmian demograficznych. Z setek miejscowości zniknęli niemal wszyscy dawni mieszkańcy. Pozostały cmentarze, dziś przeważnie zapomniane, zaniedbane i zdewastowane.

   Największą grupę stanowią cmentarze obrządków wschodnich. W granicach województwa lubelskiego żyło przed 1939 rokiem ok. 300 tysięcy prawosławnych i grekokatolików. Po zakończeniu wojny zdecydowana większość z nich została wysiedlona, w większości do Związku Radzieckiego. Kilkanaście tysięcy zmuszono, decyzją ówczesnych władz polskich, do wyjazdu na Warmię i Mazury, Pomorze Zachodnie oraz Dolny Śląsk, w ramach tzw. Akcji "Wisła" w 1947 roku.

   Na obrzeżach wsi, w pobliżu cerkwi, a czasami głęboko w lesie, pozostały cmentarze. Kiedy zabrakło rodzin, które mogłyby opiekować się grobami, coraz bardziej zarastały one bujnymi krzewami i drzewami. Nagrobki niszczeją, czasami są dewastowane, rozkradane.

Bruśnieńska kamieniarka

   Prawdziwym artystycznym fenomenem są wyroby kamieniarskiej szkoły bruśnieńskiej. Tradycje kamieniarstwa w Bruśnie Starym (powiat lubaczowski) sięgają połowy XVI wieku. Od XIX w. aż do czasów II wojny światowej i wysiedlenia miejscowej ludności unickiej produkcja artystyczna przeżywała rozkwit. Nagrobki z Bruśna występują głównie na Roztoczu Południowym, ale spotkać je można także pod Lwowem, Przeworskiem, Rzeszowem, w okolicach Zamościa i Hrubieszowa.

Projekt "Cmentarze pogranicza"

   Towarzystwo dla Natury i Człowieka od 2005 roku prowadzi działania na rzecz ratowania i ochrony zabytkowych nekropolii wschodniej Lubelszczyzny. W latach 2005-2007 prowadziliśmy prace porządkowe i remontowe na cmentarzach prawosławnych w okolicach Włodawy i Hrubieszowa, organizując 8 obozów wolontariackich z udziałem młodzieży z Polski i Ukrainy oraz liczne ekspedycje inwentaryzacyjne. Włączmy się także w inicjatywy podejmowane przez lokalne organizacje i samorządy. Ze względu na ogromną skalę potrzeb i konieczność włączenia w działania na rzecz dziedzictwa kulturowego społeczności lokalnych i samorządów, organizujemy liczne wystawy, spotkania, seminaria, szkolenia i inne przedsięwzięcia edukacyjne. Współpracujemy również z partnerami z Ukrainy i Białorusi na rzecz rozszerzenia działań "ratowniczych" na zabytkowe cmentarze dawnych Kresów Wschodnich.