Gliwickie Metamorfozy

Cmentarze olęderskie Społeczny Komitet
Renowacji Cmentarzy Olęderskich w Gminie Nekla

Jerzy Osypiuk

X.2008
www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl  

 

 

       
  Strona internetowa Stowarzyszenia    
       
       

Olędrzy z Barczyzny i Nekielki 


   Pomyślny rozwój gospodarczy kraju w XV-XVI w. zahamowany został wzrostem obciążeń pańszczyźnianych na wsi. Na początku XVII w. nastąpił okres stagnacji i upadku gospodarczego, pogłębionego przez zniszczenia wojenne potopu szwedzkiego. Wielkopolska stała się terenem walk, przemarszów wojsk i kontrybucji wojennych. Ludność ginęła w następstwie chorób i zaraz panujących w latach wojennych. Najbardziej dotkliwe konsekwencje przyniosła wojna północna w latach 1700-1721, wraz z morowym powietrzem, które kilkakrotnie nawiedziło Wielkopolskę w okresie od 1707 do 1713 roku. Nastąpiło wyludnienie wsi oraz upadek rentowności gospodarstw rolnych.


   Aby nie dopuścić do całkowitego upadku gospodarki zaczęto szukać rozwiązań, które mogłyby uratować zaistniały stan rzeczy. Takim rozwiązaniem, rokującym nadzieję na poprawę sytuacji, wydawało się być tworzenie osad na tej samej zasadzie co przed pięciuset laty, tj. na zasadzie wieczystej dzierżawy, z oczynszowaniem ziemi.
Okolice Nekli miały udział w tym procesie osadniczym. Powstały takie miejscowości jak Barczyzna, Nekielka (Nekla Hauland), Siedleczek (Siedlec Hauland). Zasiedlono także istniejące wcześniej ale wyludnione wsie Zasutowo i Gierłatowo. Osiedlenie odbywało się na tzw. prawie olęderskim. Nazwa pochodzi od popularnej nazwy Holendrów, sprowadzonych w XVI w na Żuławy Wiślane, którzy mieli się zająć osuszeniem i zagospodarowaniem podmokłych terenów.


   Holendrzy, potrafiący od stuleci skutecznie walczyć z wodą w swoim kraju, przynieśli do Polski umiejętności budowy rowów i kanałów odprowadzających wodę z terenów bagiennych. Wraz z upływem czasu słowo olęder nie oznaczało już przybysza z Holandii, lecz chłopa czynszowego zajmującego się osuszaniem bagien lub karczowaniem lasu. Z tymi zajęciami wiążą się nazwy tworzonych nowych osiedli. Wsie powstające na terenach bagiennych zawierały w nazwie słowo bruch (niem. der Bruch - moczar, trzęsawisko) lub Hollander.
Osady lokowane na gruntach powstałych po wykarczowaniu lasu określało słowo Hauland (niem. hauen - karczować) . Np. Nekla Hauland, Siedlec Hauland.

   Skąd przybyli osiedleni w Barczyźnie, Nekielce czy Siedleczku Olędrzy? Wiemy, że byli to ludzie wyznania ewangelickiego. Być może byli to potomkowie pierwszych osadników holenderskich sprowadzonych do Wielkopolski z Pomorza lub też ludność narodowości niemieckiej, która przybyła w te strony z Pomorza czy Brandenburgii, podobnie jak poznańscy bambrzy z okolic Bambergu. Interesujące są losy przybyszów w ciągu kolejnych stuleci. Nie spolszczyli się jak ich rodacy w średniowieczu. Stało na przeszkodzie wyznanie ewangelickie oraz zmienione warunki polityczne, spowodowane zaborem pruskim. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku część mieszkańców Barczyzny i Nekielki wyemigrowała do Niemiec , sprzedając swoje gospodarstwa. Jednak znaczna ich część pozostała na ojcowiźnie, prowadząc nadal gospodarstwa rolne.
Kres zgodnego współżycia ewangelików i katolików w naszej okolicy, podobnie jak w całej Wielkopolsce, przyniósł wybuch II wojny światowej. Za sprawą polityki faszystowskich Niemiec wiele rodzin polskich zostało wyrzuconych ze swoich gospodarstw, a ich miejsce zajęli sprowadzeni z krajów nadbałtyckich osadnicy narodowości niemieckiej. Młodzi, zdrowi mieszkańcy wyznania ewangelickiego zostali wcieleni do armii hitlerowskiej i wysłani na front wschodni. Wielu z nich nie wróciło z wojny. Większość rodzin niemieckich przed wkroczeniem Armii Czerwonej w 1945 roku, pozostawiła swoje domy i ewakuowała się na zachód.
Opuszczone gospodarstwa przejęli osadnicy z kresów wschodnich Rzeczypospolitej, które po wojnie znalazły się w granicach ZSRR.


   Po prawie 170 latach pobytu na naszej ziemi olędrów - ewangelików, pozostały po nich tylko pola uprawne w miejscu wykarczowanych lasów i osuszonych bagien oraz cmentarze.

     
     

Cmentarze olęderskie 

 

   Społeczność każdej miejscowości grzebała swoich zmarłych jak najbliżej miejsca zamieszkania.
Stąd tak duża ilość cmentarzy, na tak małej przestrzeni. Na terenie naszej gminy znajduje się aż 8 cmentarzy, z czego 6 na terenie parafii nekielskiej. Lokowane one były w przeważającej mierze na wzniesieniach, w zależności od istniejących warunków terenowych.


   Niestety, los nie okazał się łaskawy nawet dla zmarłych. Cmentarze pozostawione bez opieki współwyznawców religijnych ulegały powolnej dewastacji. Odreagowanie powojenne nowych mieszkańców, milcząca aprobata władz komunistycznych, zainteresowanych zacieraniem wszelkich śladów związanych z pobytem ludności niemieckiej na polskiej ziemi, doprowadziły do tego, że zniknęły z nich tablice nagrobne, zabytkowe ogrodzenia żeliwne wokół grobów zamożniejszych włościan. Zatarciu uległ pierwotny charakter miejsc wiecznego spoczynku.
Podobny los spotkał większość olęderskich cmentarzy w Wielkopolsce. Nie jest to jednak dla nas usprawiedliwieniem.

     
  Nekla - Góreckie Olędry  
     

     
Nekla - Dorf - cmentarz ewangelicki w Nekli założony w 1877 roku. Nekla nie była wsią olęderską, ale mieszkali w niej ewangelicy od co najmniej 1818 roku. W dokumentach metrykalnych z tego roku wpisani są mieszkańcy - ewangelicy z Nekli Dorf. Przed założeniem tego cmentarza, zmarłych ewangelików grzebano na cmentarzu katolickim.

     
Nekielka - na podstawie przywileju osadniczego z 22 października 1749 roku powstały Nekielskie Olędry, założone przez Franciszka Odrowąż Wilkońskiego, właściciela dóbr nekielskich, na gruntach nazywanych "Lisia Woda, Muniak i Strzyżewko w borach i lasach nekielskich".

     
Gierłatowo - Chłapowskie Olędry - cmentarz ewangelicki w Gierłatowie. Na tym miejscu przed rokiem 1775 na gruntach należących do majątku w Chłapowie k/Giecza osiedleni zostali Olędrzy.
     
Gierłatowo - Laski Olędry - przed 1775 rokiem na granicy Gierłatowa z Zasutowem została założona osada Laski Olędry. Jej fundatorem był Aleksy Lipski, dziedzic dóbr Chwalczyce, Postolice, Gąsiorowo i Zasutowo.
     
Zasutowo - (Czasołtowo) wzmiankowane w źródłach historycznych w 1379 roku, wyludnione w XVI-XVII wieku. Przed 1766 rokiem (data wygaśnięcia wolnizny) wieś Zasułtowo Olędry założył na gruntach nazwanych Zasułotowo Wielkiei Małe w lasach chwalczyckich Aleksy Lipski.

     
  Barczyzna - Braunsdorf   
     

     
Barczyzna - Mystkowskie Olędry - w 1756 roku (lub przed) założono tutaj na gruntach części wyludnionej w XVI wieku wsi Sławęcin osadę Mystkowskie Olędry, zwane Czerniejewskimi Olędrami w parafii Nekla.

     
     
  Poza gminą Nekla...  
     
  Kakulin - gmina Skoki  
     

     
     
  ...i poza Wielkopolską  
     
  Łęguty - gmina Gietrzwałd  
     

     
     
  Aby przywrócić właściwą rangę miejscom wiecznego spoczynku Olędrów nekielskich, Rada Duszpasterska i Ekonomiczna przy Parafii pw. św. Andrzeja Apostoła w Nekli, wraz z proboszczem ks. kanonikiem Ryszardem Golińskim, podjęła inicjatywę uporządkowania tych cmentarzy. Duże zainteresowanie i pomoc w tej kwestii zadeklarował burmistrz Nekli pan inż. Marian Balicki. O powyższym przedsięwzięciu poinformowani zostali, goszczący w nekielskiej parafii w dniu 22.04.2004 roku, arcybiskup Henryk Muszyński i biskup Wojciech Polak. Inicjatywa spotkała się z życzliwością i poparciem dostojnych gości. Podjęto działania formalne, związane z uzyskaniem pozwoleń z Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Poznaniu, Wydziału d/s Wyznań Urzędu Wojewódzkiego, Konserwatora Zabytków i Konserwatora Przyrody.

   Prace polegają na przeprowadzeniu niezbędnych prac konserwatorskich, podniesieniu powalonych krzyży lub ustawieniu nowych oraz oznakowaniu tych miejsc.

   Szacunek zmarłym należy się bez względu na to czy byli katolikami, ewangelikami, czy też należeli do innych wyznań.