„Gliwickie Metamorfozy” |
Cmentarze olęderskie
–
Społeczny
Komitet
Renowacji Cmentarzy Olęderskich w
Gminie Nekla |
Jerzy Osypiuk
X.2008 |
|
www.gliwiczanie.pl |
|
gliwickie_metamorfozy@op.pl |
|
|
|
|
|
|
Strona
internetowa Stowarzyszenia |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Olędrzy z
Barczyzny i Nekielki
Pomyślny rozwój gospodarczy kraju w XV-XVI w. zahamowany
został wzrostem obciążeń pańszczyźnianych na wsi. Na początku XVII
w. nastąpił okres stagnacji i upadku gospodarczego, pogłębionego przez
zniszczenia wojenne potopu szwedzkiego. Wielkopolska stała się terenem
walk, przemarszów wojsk i kontrybucji wojennych. Ludność ginęła w
następstwie chorób i zaraz panujących w latach wojennych. Najbardziej
dotkliwe konsekwencje przyniosła wojna północna w latach 1700-1721,
wraz z morowym powietrzem, które kilkakrotnie nawiedziło Wielkopolskę w
okresie od 1707 do 1713 roku. Nastąpiło wyludnienie wsi oraz upadek
rentowności gospodarstw rolnych.
Aby nie dopuścić do całkowitego upadku gospodarki zaczęto
szukać rozwiązań, które mogłyby uratować zaistniały stan rzeczy.
Takim rozwiązaniem, rokującym nadzieję na poprawę sytuacji, wydawało
się być tworzenie osad na tej samej zasadzie co przed pięciuset laty,
tj. na zasadzie wieczystej dzierżawy, z oczynszowaniem ziemi.
Okolice Nekli miały udział w tym procesie osadniczym. Powstały takie
miejscowości jak Barczyzna, Nekielka (Nekla Hauland), Siedleczek (Siedlec
Hauland). Zasiedlono także istniejące wcześniej ale wyludnione wsie
Zasutowo i Gierłatowo. Osiedlenie odbywało się na tzw. prawie
olęderskim. Nazwa pochodzi od popularnej nazwy Holendrów,
sprowadzonych w XVI w na Żuławy Wiślane, którzy mieli się zająć
osuszeniem i zagospodarowaniem podmokłych terenów.
Holendrzy, potrafiący od stuleci skutecznie walczyć z wodą
w swoim kraju, przynieśli do Polski umiejętności budowy rowów i kanałów
odprowadzających wodę z terenów bagiennych. Wraz z upływem czasu słowo
olęder nie oznaczało już przybysza z
Holandii, lecz chłopa czynszowego zajmującego się osuszaniem bagien lub
karczowaniem lasu. Z tymi zajęciami wiążą się nazwy tworzonych nowych
osiedli. Wsie powstające na terenach bagiennych zawierały w nazwie słowo
bruch (niem. der Bruch - moczar, trzęsawisko) lub Hollander.
Osady lokowane na gruntach powstałych po wykarczowaniu lasu określało słowo
Hauland (niem. hauen - karczować) . Np. Nekla Hauland,
Siedlec Hauland.
Skąd przybyli
osiedleni w Barczyźnie, Nekielce czy Siedleczku Olędrzy? Wiemy, że byli
to ludzie wyznania ewangelickiego. Być może byli to potomkowie
pierwszych osadników holenderskich sprowadzonych do Wielkopolski z
Pomorza lub też ludność narodowości niemieckiej, która przybyła w te
strony z Pomorza czy Brandenburgii, podobnie jak poznańscy bambrzy z
okolic Bambergu. Interesujące są losy przybyszów w ciągu kolejnych
stuleci. Nie spolszczyli się jak ich rodacy w średniowieczu. Stało na
przeszkodzie wyznanie ewangelickie oraz zmienione warunki polityczne,
spowodowane zaborem pruskim. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości
w 1918 roku część mieszkańców Barczyzny i Nekielki wyemigrowała do
Niemiec , sprzedając swoje gospodarstwa. Jednak znaczna ich część
pozostała na ojcowiźnie, prowadząc nadal gospodarstwa rolne.
Kres zgodnego współżycia ewangelików i katolików w naszej okolicy,
podobnie jak w całej Wielkopolsce, przyniósł wybuch II wojny światowej.
Za sprawą polityki faszystowskich Niemiec wiele rodzin polskich zostało
wyrzuconych ze swoich gospodarstw, a ich miejsce zajęli sprowadzeni z
krajów nadbałtyckich osadnicy narodowości niemieckiej. Młodzi, zdrowi
mieszkańcy wyznania ewangelickiego zostali wcieleni do armii
hitlerowskiej i wysłani na front wschodni. Wielu z nich nie wróciło z
wojny. Większość rodzin niemieckich przed wkroczeniem Armii Czerwonej w
1945 roku, pozostawiła swoje domy i ewakuowała się na zachód.
Opuszczone gospodarstwa przejęli osadnicy z kresów wschodnich
Rzeczypospolitej, które po wojnie znalazły się w granicach ZSRR.
Po prawie 170 latach pobytu na naszej ziemi olędrów -
ewangelików, pozostały po nich tylko pola uprawne w miejscu
wykarczowanych lasów i osuszonych bagien oraz cmentarze.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Cmentarze olęderskie
Społeczność każdej
miejscowości grzebała swoich zmarłych jak najbliżej miejsca
zamieszkania.
Stąd tak duża ilość cmentarzy, na tak małej przestrzeni. Na terenie
naszej gminy znajduje się aż 8 cmentarzy, z czego 6 na terenie parafii
nekielskiej. Lokowane one były w przeważającej mierze na wzniesieniach,
w zależności od istniejących warunków terenowych.
Niestety, los nie okazał się łaskawy nawet dla zmarłych.
Cmentarze pozostawione bez opieki współwyznawców religijnych ulegały
powolnej dewastacji. Odreagowanie powojenne nowych mieszkańców, milcząca
aprobata władz komunistycznych, zainteresowanych zacieraniem wszelkich śladów
związanych z pobytem ludności niemieckiej na polskiej ziemi, doprowadziły
do tego, że zniknęły z nich tablice nagrobne, zabytkowe ogrodzenia żeliwne
wokół grobów zamożniejszych włościan. Zatarciu uległ pierwotny
charakter miejsc wiecznego spoczynku.
Podobny los spotkał większość olęderskich cmentarzy w Wielkopolsce.
Nie jest to jednak dla nas usprawiedliwieniem.
|
|
|
|
|
|
Nekla - Góreckie Olędry |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Nekla - Dorf - cmentarz ewangelicki w Nekli założony w 1877 roku.
Nekla nie była wsią olęderską, ale mieszkali w niej ewangelicy od co
najmniej 1818 roku. W dokumentach metrykalnych z tego roku wpisani są
mieszkańcy - ewangelicy z Nekli Dorf. Przed założeniem tego cmentarza,
zmarłych ewangelików grzebano na cmentarzu katolickim. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Nekielka - na podstawie przywileju osadniczego z 22 października
1749 roku powstały Nekielskie Olędry, założone przez Franciszka Odrowąż
Wilkońskiego, właściciela dóbr nekielskich, na gruntach nazywanych
"Lisia Woda, Muniak i Strzyżewko w borach i lasach nekielskich". |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Gierłatowo - Chłapowskie Olędry - cmentarz ewangelicki w Gierłatowie.
Na tym miejscu przed rokiem 1775 na gruntach należących do majątku w Chłapowie
k/Giecza osiedleni zostali Olędrzy. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Gierłatowo - Laski Olędry - przed 1775 rokiem na granicy Gierłatowa
z Zasutowem została założona osada Laski Olędry. Jej fundatorem był
Aleksy Lipski, dziedzic dóbr Chwalczyce, Postolice, Gąsiorowo i Zasutowo. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Zasutowo - (Czasołtowo) wzmiankowane w źródłach historycznych w
1379 roku, wyludnione w XVI-XVII wieku. Przed 1766 rokiem (data wygaśnięcia
wolnizny) wieś Zasułtowo Olędry założył na gruntach nazwanych Zasułotowo
Wielkiei Małe w lasach chwalczyckich Aleksy Lipski. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Barczyzna - Braunsdorf |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Barczyzna - Mystkowskie Olędry -
w 1756 roku (lub przed) założono tutaj na gruntach części
wyludnionej w XVI wieku wsi Sławęcin osadę Mystkowskie Olędry, zwane
Czerniejewskimi Olędrami w parafii Nekla. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Poza gminą Nekla... |
|
|
|
|
|
Kakulin - gmina Skoki |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
...i poza Wielkopolską |
|
|
|
|
|
Łęguty - gmina Gietrzwałd |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Aby przywrócić właściwą rangę miejscom wiecznego spoczynku Olędrów
nekielskich, Rada Duszpasterska i Ekonomiczna przy Parafii pw. św.
Andrzeja Apostoła w Nekli, wraz z proboszczem ks. kanonikiem Ryszardem
Golińskim, podjęła inicjatywę uporządkowania tych cmentarzy. Duże
zainteresowanie i pomoc w tej kwestii zadeklarował burmistrz Nekli pan inż.
Marian Balicki. O powyższym przedsięwzięciu poinformowani zostali,
goszczący w nekielskiej parafii w dniu 22.04.2004 roku, arcybiskup Henryk
Muszyński i biskup Wojciech Polak. Inicjatywa spotkała się z życzliwością
i poparciem dostojnych gości. Podjęto działania formalne, związane z
uzyskaniem pozwoleń z Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Poznaniu, Wydziału
d/s Wyznań Urzędu Wojewódzkiego, Konserwatora Zabytków i Konserwatora
Przyrody.
Prace polegają na przeprowadzeniu niezbędnych prac
konserwatorskich, podniesieniu powalonych krzyży lub ustawieniu nowych
oraz oznakowaniu tych miejsc.
Szacunek zmarłym należy się bez względu na to czy byli
katolikami, ewangelikami, czy też należeli do innych wyznań. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|