Teresa i Zdzisław Sabatowie zajmują się porządkowaniem, inwentaryzacją i renowacją cmentarzy od 1977 r. oraz kwestowaniem na rzecz odnowy zniszczonych nagrobków.

   Nagrobki żeliwne znajdują się na cmentarzach całej Kielecczyzny, a wykonywano je w hutach i odlewniach Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Na Starym Cmentarzu jest ok. 100 różnych form nagrobków, głównie z odlewni w Białogonie, Bliżynie i Krasnej. Za pieniądze z przeprowadzonych kwest odnowiono i zakonserwowano wiele nagrobków.

   Zabytkowe cmentarze są od dawna pasją p.p. Teresy i Zdzisława Sabatów. Wstępną inwentaryzację Starego Cmentarza rozpoczęli w 1977 r. Cztery lata później rozpoczęli oficjalnie wieloletnią akcję porządkowania mogił "Sabat dla cmentarzy" pod szyldem Rodzinnego Koła PTTK "Sabat". Przyłączało się coraz więcej młodzieży szkolnej, akademickiej i seminaryjnej, akcję rozszerzano na inne miasta oraz województwa. Odbyła się kilkakrotnie m.in. w Tarnowskich Górach, Tychach i Krośnie. Do 1986 r.p.p. Sabatowie zinwentaryzowali 400 cmentarzy ówczesnego woj. kieleckiego. Napisali i wydali trzy przewodniki: po Cmentarzu Starym w Kielcach oraz nekropoliach w Pińczowie i Ostrowcu Świętokrzyskim. Wydali też mapę cmentarza w Cedzynie, największej nekrpolii komunalnej Kielc. Z przeprowadzonej przez p.p. Sabatów analizy żeliwa pochodzącego z poszczególnych odlewni Zagłębia Staropolskiego i wydanego katalogu korzystają badacze zabytkowych nagrobków w innych województwach.

   Cmentarz Stary w Kielcach jest najstarszym istniejącym cmentarzem na terenie miasta. Data jego powstania nie jest dokładnie znana, ale przyjmuje się, że stało się to w okresie między 1801 a 1805 r. Teren, na którym leży cmentarz, należał wcześniej do folwarku biskupiego Psiarnia. Sama nekropolia została utworzona na skutek zarządzenia ówczesnych władz austriackich, które ze względów sanitarnych nakazywały grzebanie zmarłych poza granicami miasta. W pierwszych latach istnienia cmentarza chowano osoby różnych wyznań: katolickiego, ewangelickiego, prawosławnego oraz unitów. Na cmentarzu pochowani są także żołnierze biorący udział w wojnach napoleońskich, powstaniach: listopadowym i styczniowym, członkowie Armii Krajowej.

   W ciągu swego istnienia cmentarz był parokrotnie powiększany. W 1836 r. została założona parafia ewangelicka wtedy z terenu cmentarza został wydzielony Cmentarz Ewangelicki. W związku z dużą liczbą Rosjan mieszkających na terenie miasta, w 1851 rozpoczęto prace na rzecz powstania osobnego cmentarza prawosławnego, które zakończyły się jego utworzeniem w 1865 r.

   30 października 1980 roku Cmentarz Stary został wciągnięty decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do rejestru zabytków. Pod ochroną znalazł się układ przestrzenny cmentarza wraz z wszystkimi grobami i kaplicami powstałymi przed 1939 r. oraz drzewa. Ścisłą ochroną konserwatorską zostały objęte kwatery parzyste o numerach 4-14.

   Na terenie cmentarza spoczywają znane i zasłużone dla regionu osoby. 

Trudności związane z konserwacją żeliwa 

Wysokość posiadanych środków determinuje wybór metody konserwacji:

1. Zastosowanie kompleksorów – to tzw. metoda sezonowa (dopóki obiekt nie doczeka się konserwacji lub brak środków na inną metodę)

2. Przy użyciu preparatu Zinga (produkt belgijski Zinga Metall BVBA) - po doczyszczeniu do 1.stopnia czystości nakłada się wielowarstwowe zabezpieczenie o grubości ok. 300 mikrometrów. Metoda nie zalecana przy elementach rzeźbiarskich-zaciera kontury. Zalecana do zabezpieczania np. mostów.

3. Cynkowanie żeliwa metodą natryskiwania cieplnego, dająca najwyższą trwałość z obecnie znanych - po doczyszczeniu do 1. st. czystości nałożenie natryskowo warstwy cynku (ok. 200 mikrometrów ) i zabezpieczenie powłokami lakierniczymi. Na tak przeprowadzoną konserwację firma pracująca na Cmentarzu Starym w Kielcach od 1995 r. daje gwarancję 20 lat.

 W 1995 przeprowadzono konserwację żeliwnego nagrobka Ksawerego Kowalskiego –2. p. XIX, największego na cmentarzu Starym w Kielcach. Do roku bieżącego uratowano 24 żeliwne pomniki, w tym jedyny, potężny żeliwny grobowiec  Maryanny Pożarskiej (1. p.XIX).

   Podstawą prowadzenia przez stowarzyszenia prac konserwatorskich w Świętokrzyskiem są środki pozyskiwane od Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz pieniądze zebrane w kwestach.  W Kielcach od 16 lat kwesty organizuje Stowarzyszenie Ochrony Dziedzictwa Narodowego. W ubiegłym roku udało się zebrać ponad 30 tys. zł. Prezydent  miasta dokłada kwotę jaką pozyskuję się w kweście. Wcześniej nie były to tak duże sumy – rośnie świadomość i przemawiają efekty.

Sandomierz odnawia cmentarz katedralny z pieniędzy zebranych w kweście – warto zobaczyć efekty.

Dzierzgów - niewielka miejscowość w gminie Radków – wykonała konserwację żeliwa za ponad 170 tys.zł, m.in. ponad 7 m. nagrobek Makólskich (rodzina St. Żeromskiego). Prężnie działa tam Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Gminy Radków z prezesem (wójtem).

   Jest jeszcze wiele podobnych miejsc ale wszystko sprowadza się do ogromnego zaangażowania i determinacji osób pracujących w stowarzyszeniach.

(p. Teresa Sabat - konferencja "Miasta wielkiej ciszy" Gliwice 11.10.2008)