„Gliwickie Metamorfozy” |
Carl Schottelius
–
wycieczka
|
Małgorzata
Malanowicz
Zdjęcia: Jerzy Olejnik
IV.2014
|
|
www.gliwiczanie.pl |
|
gliwickie_metamorfozy@op.pl |
|
WYKŁADY
Historia zakładu i
mostu wiszącego Królewskiej Huty Malapane w Ozimku
Ewangelicy pochowani na Cmentarzu Hutniczym
GLIWICKIE ZAKŁADY
URZĄDZEŃ TECHNICZNYCH
Dzień dzisiejszy w obiektach dawnej Huty Gliwickiej
Tajniki powstawania odlewów
WYCIECZKA
Jedlice
Zagwiździe
Ozimek
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Pierwotnie Jedlice
stanowiły część Szczedrzyka, w 1775 r., powstał tu zakład hutniczy,
wybudowano piec do fryzowania, kuźnię i 10 druciarek, wykopano kanał służący
do napędu młotów i dmuchawek. W 1778 r. strawiony przez pożar, później
rozbudowany, powstało osiedle hutnicze dla pracowników. W 1789 r. zakład
wizytował sam król Fryderyk Wilhelm II. Ok. 1800 r. uruchomiono tu pierwszą
na Śląsku walcownię blach, gruntownie zmodernizowaną w 1855 r. W czasie
2. wojny światowej walcownia stała się jedną z najnowocześniejszych w
Europie, pracowali w niej holenderscy Żydzi, w 1945 r. całe ruchome wyposażenie
wywieziono do Związku Radzieckiego. W 1960 r. na bazie zabudowań
fabrycznych powstał Huta Szkła Jedlice. Z najstarszych zabudowań
hutniczych pozostał budynek z 1805 r. (mieści się na terenie graniczącym
z czynną hutą szkła) oraz dworek z ok. 1780 r. i domy robotnicze z przełomu
XVIII/XIX wieku.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Wieś Zagwiździe powstała w połowie
XVIII wieku, w związku z budową w 1754 roku na zlecenie króla Fryderyka
II huty żelaza „Kreuzburgerhütte”
(Huta Kluczborska). Do jej szybkiego rozwoju przyczyniło się
zapotrzebowanie na amunicję, którą w pierwszym okresie produkowała. W celu uruchomienia maszyn spiętrzono wody
rzeki Budkowiczanka. Jako pierwsze powstały wielki piec z wieżą
gichtociągową oraz odlewnia, nieco później fryszerka. Woda kierowana
była kanałem do budynku nieodległej młotowni. W źródłach z 1793
roku można znaleźć wzmiankę o 3 piecach
hutniczych do wytapiania żelaza i jednym do cynku. W roku 1755 roku we wsi mieszkały 24 rodziny, ale liczba
mieszkańców systematycznie rosła: w roku 1819 było ich 769, a w 1840–1058. W 1765 roku istniała już szkoła pod patronatem władz hutniczych
– Szkoła
Hutnicza, jak ją określano, z niemieckim wykładowym (w 1871 roku
przekazana parafii ewangelickiej w Zagwiździu), w 1784 utworzono Gminną Szkołę
Katolicką z polskim językiem nauczania. W 1761 roku wojska rosyjskie zniszczyły hutę, ale po ich wycofaniu
przystąpiono do odbudowy.
Do dzisiaj zachowało się kilka obiektów :
-
odlewnia z 1839 roku,
rozbudowana w XIX i XX wieku, z wielkim piecem i wieżą gichtową -
młotownia z 1806 roku – częściowo zachowało się wyposażenie:
drewniany młot oraz pozostałości pieców.
-
magazyny – w jednym z nich, pochodzącym z
1802 roku została utworzona Regionalna Sala Muzealna
-
kanały robocze – częściowo
zniwelowane
-
dwa zbiorniki retencyjne na
rzece Budkowiczance
więcej
TU
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Już w XIV i XV wieku nad Małą Panwią powstawały prymitywne huty żelaza w
postaci kuźnic, znanych na całym Śląsku. Z początkiem XVIII wieku
wskutek wzmożonego zapotrzebowania na żelazo, zaczęły powstawać
„wysokie” piece, w których osiągano wyższą temperaturę i
wydajność.
Po zajęciu Śląska
przez króla pruskiego
Fryderyka II nastąpił
kolejny okres rozwoju hutnictwa. Autorem projektu jego rozbudowy był pruski
minister Heinitz, a realizatorem projektu został hrabia Reden. Fryderyk II wydał rozporządzenie
o budowie huty na lewym brzegu rzeki, między wsiami Krasiejów i Schodnia. Hutę usytuowano na miejscu młyna wodnego, należącego do chłopa
o nazwisku Ozimek. Nazwisko właściciela przeszło później na nazwę
osady zamieszkałej początkowo przez fachowców i urzędników z huty.
3 listopada 1779
roku wszystkie huty na terenie Prus zostały przekazane departamentowi górnictwa
i hutnictwa. W 1928 roku administracja techniczna i handlowa huty została
przeniesiona do Gliwic i złączona z administracją huty gliwickiej.
Huta Małapanew słynęła zawsze z wysokiej jakości swych wyrobów.
Jeszcze w XIX w uznawana była za jedną z najlepszych w Europie, tu
wprowadzono innowacje techniczne i technologiczne. Zakład rozwijał się również
w czasie II wojny światowej. Modernizacja i rozbudowa Huty Małapanew
przypadająca na lata 1945–1980 uczyniła
z niej jedną z największych
i najnowocześniejszych wówczas odlewni staliwa w Polsce o wielokierunkowej
produkcji. Obecnie podstawowymi wyrobami huty są odlewy staliwne i żeliwne,
armatura przemysłowa i kolejowa, walce hutnicze, maszyny i urządzenia oraz
konstrukcje stalowe.
Wraz z budową huty zaczęły powstawać kolonie robotnicze. Pierwsze domy
wybudowano w 1765 roku w pobliżu huty i zakwaterowano w nich urzędników
oraz wykwalifikowanych hutników. Stanowiły one zaczątek późniejszego
Ozimka. Na przestrzeni lat rozwój huty powodował również rozwój
osady hutniczej i okolicznych miejscowości.
Ozimek uzyskał w 1962 roku prawa miejskie. Po wojnie w latach 1950–1980
rozwój huty spowodował rozbudowę miasta, powstały osiedla mieszkaniowe
wielorodzinne oraz nowy układ komunikacyjny. Historyczny układ
urbanistyczny miasta został niemal całkowicie zatarty.
|
|
|
|
|
|
|
W latach 1794-1795
odlano w hucie Malapane most na zamówienie Nicolasa
Augusta W. von Burghausa, hrabiego Lassan-Peterwitz, właściciela
miejscowości Łażany na Dolnym Śląsku. Był to
drugi na świecie most całkowicie wykonany z żelaza. Pierwszym był
istniejący do dziś Iron Bridge (zaliczany do zabytków światowego
dziedzictwa) na granicznej rzece Severn, którego otwarcie miało miejsce w 1781
roku. Prace nadzorowane były przez hrabiego Redena, a
projekt obiektu i technologię wykonania (odlew, transport i montaż)
opracował John Baildon – zwróćmy uwagę na podobieństwo do mostu
przy Hucie Gliwickiej.
Most nad Małą Panwią w Ozimku, zachował się do dnia dzisiejszego
i jest najstarszym żeliwnym mostem wiszącym w
Europie. Został oddany został do użytku
12 września 1827
roku, uroczystego otwarcia dokonali, kierownik huty nadinspektor hutniczy
Freitag, projektant i
budowniczy mostu inspektor maszynowy Karl Schottelius oraz
przedstawiciel Wyższego Urzędu Górniczego z Wrocławia radca prawny Johann Friedrich Julian von
Reil. Było to dzieło pionierskie na
owe czasy. Zastosowane w nim rozwiązania wykorzystał w
roku 1897 Karl von Leibrand przy budowie mostu
na rzece Argen, a interesujący się tą budowlą
inżynier Othmar Hermann Ammann uczestniczył w budowie największego
wiszącego mostu na świecie „Golden Gate Bridge” w San Francisco. Na murowanych przyczółkach
po obu stronach rzeki ustawiono po dwa filary wykonane z ażurowych
odlewanych płyt skręcanych śrubami. Miały one kształt ostrosłupów o
ściętych wierzchołkach i wraz z łączącymi je ażurowymi belkami tworzyły
rodzaj portalu. Przęsło mostu zawieszono na cięgnach z pojedynczych prętów,
a odciągi zakotwione na stałe w gruncie wykonano z łańcuchów o kutych
ogniwach łączonych sworzniami. Jezdnię tworzyły drewniane belki. Most ma 31,5 m długości i 6,6 m szerokości.
Do jego budowy
zużyto 57 ton odlewów żeliwnych i 14 ton stali. Nośność obliczeniowa
wynosiła 3 tony, ale w praktyce okazało się że most wytrzymał pięciokrotnie
większe obciążenia. Przetrwał też wielką powódź w 1830 roku, kiedy
to całkowitemu
zniszczeniu uległa zapora wodna na Małej Panwi. W 1854 roku
wzmocniono fundamenty i całą konstrukcję. Uszkodzeniu uległ w styczniu 1945 roku
gdy radziecki czołg próbował przez niego przejechać.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
W bezpośrednim sąsiedztwie mostu mieści się Muzeum Hutnictwa Doliny Małej
Panwi. Ekspozycja stała prezentuje dzieje hutnictwa w dolinie Małej
Panwi od średniowiecza do czasów nowożytnych. Zgromadzono na niej
zachowane eksponaty obrazujące dorobek licznych na tym terenie w XVIII
i XIX wieku zakładów hutniczych, przede wszystkim tradycje Pruskiej
Królewskiej Huty Malapane, których kontynuatorem jest działająca do dziś
Huta Małapanew w Ozimku. Obok licznych zabytków prezentuje doświadczenia
w zakresie produkcji żelaznych mostów z końca XVIII i początku XIX
wieku oraz pozwala poznać ogólny obraz hutnictwa doliny Małej Panwi
w tym okresie. W muzeum zgromadzono zabytkowe wyroby, ryciny przedstawiające
dokumentację historyczną, ikonografię i zachowane dokumenty kartograficzne,
dotyczące historii hut, a zachowane w zbiorach prywatnych lub będące
w posiadaniu Stowarzyszenia Dolina Małej Panwi. Pozwala przybliżyć
turystom i lokalnej społeczności ten ważny, nie tylko dla Śląska
fragment historii.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|