Zabrzański modernizm

   Architektura modernizmu lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku nadal traktowana jest po macoszemu. Tymczasem okres międzywojenny, dla podzielonego między Polskę i Niemcy Śląska, był okresem pojawienia się najnowocześniejszych tendencji projektowych w ówczesnej Europie. Dla niemieckiej części poplebiscytowego Śląska, w obrębie której znalazły się Zabrze, Bytom i Gliwice, stylem dominującym stała się specyficzna odmiana niemieckiego modernizmu, określana jako architektura weimarska. Największe piętno odcisnęła ona na Zabrzu.

   Nowe kierunki w sztuce związane są z wielkimi nazwiskami. Gliwice chlubią się posiadaniem ekspresjonistycznego dzieła Ericha Mendelsohna – Domu Tekstylnego Weichmanna (Seidenhaus Weichmann). Dla Zabrza natomiast szereg projektów stworzył Dominikus Böhm z Kolonii – jeden z wielkich twórców nowoczesnej architektury sakralnej, niezrównany mistrz nastroju osiąganego przy pomocy bardzo oszczędnych, wręcz ascetycznych środków artystycznych.

Kościół p.w. św. Józefa

   Parafia św. Józefa w Zabrzu została wyodrębniona w 1931 r. z terytorium parafii św. Andrzeja Apostoła. W latach 1930–1931 wybudowano nowy kościół wg projektu Dominikusa Böhma z Kolonii. Konsekracji kościoła dokonał 4 września 1932 r. kard. Adolf Bertram. Kościół p.w. św. Józefa stanowi jeden z ciekawszych przykładów architektury modernistycznej na Górnym Śląsku. Obiekty sakralne Böhma posiadają niepowtarzalny klimat, na który składają się w jednakowym stopniu warstwy materialna jak i niematerialna. Ta pierwsza to surowy monumentalizm, rzetelna konstrukcja oraz szczerość w zastosowaniu materiałów. Druga to umiejętność wpływania na emocje odbiorcy, szeroko stosowana symbolika oraz twórcza gra światłem.

   Dominikus Böhm uważał, że architekt powinien projektować obiekt całościowo; począwszy od bryły, formy przestrzeni, aż po wyposażenie i detal (Böhm był również twórcą wnętrz, mebli, witraży, mens ołtarzowych). W dużych oknach po stronie zachodniej znaleźć się miały osadzone w ciemnej gamie barwnej witraże, a okna wschodnie miały dawać jedynie skromne światło. Najjaśniejsze oszklenie miało towarzyszyć strefie ołtarza – najważniejszemu miejscu świątyni, uniesionemu wysoko nad posadzkę nawy, rozświetlonemu i akcentującemu jedynie istotę wiary – krzyż.

   Witraż „Najświętszy Sakrament” który możemy do dziś podziwiać, zaprojektowany został w 1942 roku, pozostałe witraże w zachodnich oknach przedstawiać miały kolejne  sakramenty. W 1957 roku umieszczono w prezbiterium witraż „Świętej Rodziny”.

   Swą śmiałą kompozycją kościół wzbudza zachwyt architektów z kraju i spoza granic Polski. Zaliczony został do kanonu przedsoborowej architektury sakralnej XX wieku.

Obiekty związane z górnictwem

Zespół dawnej kopalni „Ludwik” 

   Obejmuje zabudowę historycznego zakładu górniczego. Jego początki sięgają lat pięćdziesiątych XIX wieku. W 1852 roku zostało nadane pole górnicze kopalni „Ludwigsglück”. Było własnością m.in. Gustawa Ruffera i parafii w Biskupicach. W latach 1854–1857 większą częścią kopalnianych udziałów dysponowała spółka „Schlesische AG für Bergbau und Zinkchüttenbetrieb”. Następnym właścicielem został berliński przemysłowiec Albert Borsig, dzierżawca pobliskiej kopalni „Hedwigswünsch”. Do regularnej eksploatacji udostępnionych pokładów węglowych przystąpiono w 1873 roku. Od lat siedemdziesiątych XIX wieku trwała rozbudowa kopalni obejmująca kompleks powierzchni zakładu. W 1899 roku kopalnię zniszczył pożar a przy braku odpompowania wód dołowych, wyrobiska kopalni pozostawały zalane. 

   W 1901 roku wyrobiska zostały odwodnione i przystąpiono do realizacji kompleksowego projektu rozbudowy powierzchni. W 1910 roku w obrębie zakładu został dobudowany budynek dla cechowni, szatni, łaźni i biur, a w okresie 1912–1913 zbudowano rozdzielnię elektryczną, ślusarnię z kuźnią, ciesielnię, portiernię, markownię oraz zbudowano hotel robotniczy. W 1920 roku kopalnia stała się własnością spółki „Borsigwerke” AG. Zakres największych zmian był wynikiem inwestycji prowadzonych w drugiej dekadzie XX wieku. W tym czasie mała kopalnia, z typowym dla drugiej połowy XIX wieku układem przestrzennym, została przekształcona w duży, nowoczesny zakład. Dokonana rozbudowa zmieniła przestrzenną sylwetkę kopalni, w której zostały wyeksponowane budynki o ujednoliconej, historyzującej i starannie zaprojektowanej formie architektonicznej. Po rozbudowie nowy fragment kompleksu pochodzący z lat 1910–1918 utworzył najbardziej charakterystyczną część zespołu kopalni „Ludwik”. Część ta utrwaliła się w krajobrazie miasta. 

zdjęcie z 2006 roku

   Wyeksponowany fragment zawiera obiekty przemysłowe wyróżniające się pod względem architektonicznym. Obejmuje budynki cechowni, biurowca, łaźni i szatni, maszynowni szybu „Konrad” oraz halę warsztatu ślusarskiego z kuźnią. Wyszczególnione budynki zostały rozplanowane w strefie frontowej oraz po obu stronach głównej drogi wewnętrznej. Zabudowa uzyskała dobrą ekspozycję widokową prezentując ciekawe i indywidualne rozwiązania architektoniczne. W 1945 kopalnia została przejęta przez władze polskie. 

„Dom Kawalera” 

   Obiekt do dnia dzisiejszego zachował pierwotny wystrój ceglano-tynkowany elewacji wzbogacony kamiennym detalem. Jest wpisany do rejestru zabytków z mocy decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach

   Jest to budynek dawnego hotelu robotniczego kopalni Ludwigsglück w Zabrzu, zbudowany w latach 1915–1924 roku. W okresie międzywojennym służył celom socjalnym. W następnych latach funkcjonował jako obiekt administracyjny. Uzyskał staranną formę architektoniczną, dzięki czemu jest charakterystycznym, a jednocześnie wyróżniającym się elementem zespołu kopalnianego. Zbudowany w konstrukcji murowanej z cegły ceramicznej z klinkierową okładziną ścian i ciosami piaskowca w przyziemiu. Budynek nie otynkowany, trójkondygnacyjny, podpiwniczony z zagospodarowanym poddaszem w obrębie dachu mansardowego. Wnętrze dwutraktowe ze środkowym korytarzem. W głównej części budynku znajduje się reprezentacyjna sala jadalna o wysokości dwóch kondygnacji ze stropem kasetonowym wspartym na czterech filarach z dekoracyjnymi głowicami.

zdjęcie z 2006 roku

   W latach 1987–1991, po zasypaniu głównych szybów, kopalnia została wyłączona z eksploatacji. W 1992 roku większa część zespołu pola „Ludwik” KWK Pstrowski została wydzierżawiona Przedsiębiorstwu Górniczemu DEMEX sp. z o.o., które od 1999 roku jest właścicielem nieruchomości i użytkownikiem wieczystym gruntu. W 2006 roku, decyzją Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zespół zabudowy Kopalni „Ludwik” został wpisany do rejestru zabytków „A” województwa śląskiego. W 2008 roku, kompleks budynków tzw. markowni, w skład którego wchodzą budynek cechowni, budynek łaźni i budynek biurowy administracji górniczej, został wydzierżawiony Stowarzyszeniu Kopalnia Sztuki na prowadzenie działalności kulturalnej.

Wyremontowana markownia służy obecnie jako sala koncertowa

   Zespół zabudowań ma obecnie dwa oblicza. Część budynków została już wyremontowana, albo prace są w trakcie, część czeka na lepszy los.

Zespół dawnego szybu „Maciej”

Znajduje się w Zabrzu Maciejowie przy ul. Srebrnej 6. Został wpisany do rejestru zabytków „A” województwa śląskiego. Przedmiotem ochrony jest w szczególności zabudowa w dawnym układzie przestrzennym zakładu, obejmująca budynek nadszybia z wieżą wyciągową szybu „Maciej” i zachowanym stanowiskiem sygnalisty szybowego, budynek wagowni (obecnie portiernia), budynek maszynowni z maszyną wyciągową z przekładnią, bębnowym nośnikiem liny, wyposażeniem oraz przetwornicą.

Budynek nadszybowy powstał w 1922 roku w konstrukcji szkieletowej, stalowej, z wypełnieniem cegłą ceramiczną, z ceglaną, murowaną partią dawnej wagowni. Wieża wyciągowa szybu „Maciej” pochodzi z lat 1922–1928. Została zbudowana w „Donnersmarckhütte” A.G. W Zabrzu. Posiada konstrukcję stalową, kratownicową, nitowaną, z jednym zastrzałem dostawionym od strony wschodniej. W głowicy wieży zamontowano dwa koła linowe o średnicy 3000 mm na wspólnym podeście. Budynek maszynowni wzniesiono w 1922 roku w konstrukcji murowanej z cegły ceramicznej, ze spoinowaniem lica. We wnętrzu zachowane dawne urządzenia: maszyna wyciągowa z lat dwudziestych produkcji Siemens Schuckert Werke AG Berlin, z przekładnią, sterowaniem ręcznym, bębnowym podwójnym nośnikiem liny, wyposażeniem, z przetwornicą prądu przemiennego w układzie Leonarda produkcji Siemens Schückert Werke AG Berlin.

Od czasu wyłączenia szybu „Maciej” ze struktury zakładu wydobywczego, trwa proces zagospodarowania i adaptacji zespołu do współczesnych funkcji, z uwzględnieniem funkcji muzealno-ekspozycyjnych. Od 1971 roku szyb pełnił funkcję odwadniającą, wentylacyjną i zjazdową. Z ujęcia wodnego w szybie uzyskiwano dużą ilość wody pitnej, zasilającej sieć przedsiębiorstwa wodociągowego. Szyb częściowo zlikwidowano przez zalanie i utworzono ujęcie wody pitnej z poziomów wodonośnych przecinających szyb. W dniu 15 grudnia 1993 roku uruchomiono pompę głębinową.

Szyb „Maciej” wchodzi w skład Szlaku Zabytków Techniki.