„Gliwickie Metamorfozy” |
Wielka
Eskapada
„Metamorfoz”
Szydłowiec |
Małgorzata
Malanowicz
Zdjęcia:
A. Kołodziej, K. Majnusz, M. Malanowicz,
L. Miozga
V.2011 |
|
www.gliwiczanie.pl |
|
gliwickie_metamorfozy@op.pl |
|
|
|
|
|
|
Pierwsza pisemna wzmianka o Szydłowcu pochodzi z 1360 roku. Kazimierz
Wielki przeniósł Szydłowiec wraz z kilkoma innymi wsiami z prawa
polskiego na średzkie. Wsie te należały do Jakuba, Mikołaja i
Piotra z Chlewisk, z rodu Odrowążów. Prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku, pół kilometra na
wschód od Starej Wsi, powstała niewielka osada targowa przy zbiegu
lokalnych dróg. Można przypuszczać, iż nową osadę traktowano
jako uzupełnienie istniejącej już wsi, określono ją bowiem tą
samą nazwą – Szydłowiec. Wspólna nazwa dla dwóch
organizmów osadniczych występuje jeszcze w dokumentach z 1433 roku,
1470 roku, u Jana Długosza i w przekazie z 1519 roku, dopiero w
dokumencie z 1525 roku dawna wieś Szydłowiec nazwana jest po raz
pierwszy Starą Wsią.
Pomimo przynależności do województwa mazowieckiego jego położenie
geograficzne nie ma związku z Mazowszem,
gdyż miasto znajduje się w zachodniej części Przedgórza
Iłżeckiego, które z kolei wyodrębnia się spośród jednostek Wyżyny
Kieleckiej. Szydłowiec położony jest na platformie
paleozoicznej. Występuje tu wiele surowców takich jak głębokie rudy
żelaza, wapień, margiel,
gliny ogniotrwałe i ceramiczne, piaskowiec
wielu odmian, od żółtego do czerwonego, oraz obfite zasoby piasku i
żwirów
wydobywanych do dziś.
|
|
|
|
|
|
|
Rozwój renesansowego
Szydłowca wiąże się z Mikołajem
Szydłowieckim, który wraz z bratem Krzysztofem,
należał do najwybitniejszych postaci epoki Odrodzenia. Począwszy od
1505 roku, Mikołaj zabiegał o rozwój miasta, zyskując przywileje
królewskie na dwa nowe jarmarki,
cotygodniowy targ
piątkowy i skład
żelaza oraz poszerzając, drogą wykupu, granice miasta. Okres największego
rozkwitu przeżywał Szydłowiec w I poł. XVII wieku za rządów Mikołaja
Radziwiłła zwanego Sierotką. Był wówczas
miastem średniej wielości liczącym ponad 1100 mieszkańców, ważnym
ośrodkiem wytwórczości żelaza oraz górnictwa skalnego i
kamieniarstwa. Miasto słynęło z kilkutygodniowych jarmarków, ściągając
kupców z odległych stron. |
|
|
|
|
|
|
|
Od I połowy XVII wieku w Szydłowcu istniała kolonia włoska, w
1610 roku burmistrzem miasta był Albrecht
Fodyga. Włosi
byli najczęściej rzemieślnikami budowlanymi, głównie
architektami, murarzami i kamieniarzami. Od lat 70. XVI wieku poświadczona
jest również obecność Szkotów,
przybywających do Polski ze względów ekonomicznych. Źródła
wymieniają majętne rodziny Russelów, Sanxterów, Nernów,
Mangwillanów. W XVIII wieku powstała gmina
żydowska.
W końcu XVIII wieku starozakonni stanowili już czwartą część ogółu
mieszkańców. Przed wybuchem II
wojny światowej miasto liczyło około 11 000 mieszkańców, w
tym 7200 Żydów. Szydłowiecka gmina żydowska zaliczana była do
gmin wielkich.
Mieściły się tutaj dwie synagogi: garbarska
oraz publiczna,
przy której istniała jedna z większych w Polsce nekropolii żydowskich
– Kirkut
Szydłowiecki. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
mała prywata |
W czasie powstania styczniowego Szydłowiec był miejscem licznych
starć. Jednym z inspiratorów i przywódców powstańczego ruchu w
guberni radomskiej w latach 1861–1864 był szydłowiecki
proboszcz ks. Aleksander Malanowicz.
W konsekwencji został on uwięziony, a cały majątek kościelny
uległ konfiskacie. Poświęcono mu tablicę na zewnętrznej ścianie
prezbiterium. Po powstaniu styczniowym Szydłowiec znalazł się w
powiecie koneckim. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Zamek
w Szydłowcu zawdzięcza swoje
powstanie przybyłym z Moraw rycerzom z rodu Odrowążów. To oni, po przybyciu w XIII do Polski, wybudowali na sztucznie usypanej
wyspie (do dziś zamek otacza fosa) swą pierwszą, prawdopodobnie
drewnianą, rycerską siedzibę. Podczas badań archeologicznych
przeprowadzonych na początku lat sześćdziesiątych w północnej części
wyspy, poza terenem obecnego zamku, znaleziono szczątki drewnianych
konstrukcji pierwotnej siedziby rodu. Badania prowadzone kilka lat później
pozwoliły na odkrycie śladów osadników na terenie obecnego dziedzińca
zamkowego. Po zewnętrznej stronie północnego skrzydła zamku
archeologowie odkryli pozostałości po wspominanej w dokumentach z 1427 pierwotnego
dworu.
Budowa zamku rozpoczęła się w połowie XV w. Właścicielem włości
rodowych był wtedy Stanisław Szydłowiecki, od r. 1467 marszałek dworu
królewskiego. Wówczas został wzniesiony północny budynek mieszkalny
oraz wieża bramna. Dojazd
do wieży umożliwiał most stały (kamienny) i zwodzony (most zwodzony
nie zachował się). Dom mieszkalny zbudowany został z kamienia, na
planie prostokąta. Na wszystkich czterech kondygnacjach mieściły się
po trzy pomieszczenia w podziemiu sklepione, a wyżej kryte stropami. Wieżę
bramną zbudowano z kamienia. Jest trzykondygnacyjna, wsparta czterema
narożnymi skarpami, w przyziemiu ma przejazd z ostrołukowymi otworami
bramnymi. O
budowlach tych znaleziono wzmianki w dokumentach pochodzących z około
1517 r.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
W roku 1509 roku Szydłowiec objął w posiadanie kasztelan radomski i
podskarbi koronny Mikołaj Szydłowiecki. Do czasu swej śmierci w roku
1532 przekształcił on średniowieczny zameczek w renesansową rezydencję.
Zamek zyskał reprezentacyjne pomieszczenia. Zostały zbudowane trzy
jednotraktowe skrzydła mieszkalne, jednocześnie otaczając z trzech
stron dziedziniec, zamknięty z czwartej strony murem parawanowym. W komnatach dodano stropy kasetonowe, fryzy i
polichromie ścienne.
Po śmierci Mikołaja Szydłowieckiego zamek i włości przeszły na własność
rodziny Radziwiłłów. Zostały wniesione jako wiano przez bratanicę
Mikołaja Szydłowieckiego – Elżbietę, która została właścicielką
po śmierci stryja i wkrótce wyszła za mąż za Mikołaja Czarnego
Radziwiłła.
W roku 1821 po bezpotomnej śmierci ostatniego Radziwiłła z linii
Mikołaja Czarnego zamek kupiła Anna Sapieżyna. Była właścicielką do
roku 1828, kiedy to odsprzedała zamek rządowi Królestwa Polskiego. W II poł. XIX
wieku popadł w ruinę.
Prace nad przywróceniem dawnej świetności siedziby znamienitych rodów
rozpoczęły się dopiero po II wojnie światowej.
Obecnie w zamku mieści się: Szydłowiecke Centrum Kultury –
„Zamek”, Biblioteka Publiczna, Muzeum Ludowych Instrumentów
Muzycznych oraz kawiarnia.
Na wewnętrznej stronie parawanowego muru można podziwiać świetnie
zachowany herb Odrowążów, którym posługiwał się też ród Szydłowieckich.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Ratusz
renesansowy wzniesiony w latach 1602 –1629 należy do najlepiej
zachowanych późnorenesansowych obiektów w Polsce. Jego budowniczymi byli Włosi:
Kasper i jego brat Albrecht
Fodyga. Po ukończeniu budowy przed frontem ustawiono pręgierz.
Na wieży ratusza umieszczono renesansowy hełm (częściowo różniący się
od obecnego), niewielkie hełmiki na bocznych wieżyczkach oraz zegar.
Ratusz otynkowano no biało a w attyce wymalowano Mękę Pańską metodą sgraffito.
Budynek przebudowywano w latach 1809, 1918, i 1945
roku ostatecznie powracając do pierwotnej formy.
Ratusz
zbudowany jest na planie prostokąta. W części
wschodniej budowli umieszczona jest wysunięta na zewnątrz wieża,
wzniesiona na planie kwadratu, u góry ośmioboczna. Wieża sklepiona jest
kopułą z sygnaturką.
Poniżej znajduje się balkon,
a pod nim trzy zegary. W podziemiu wieży znajdowało się więzienie. Obecnie ratusz jest siedzibą
instytucji miejskich.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Kościół
farny św. Zygmunta wzniesiony przez Jakuba Szydłowieckiego w końcu XV
wieku, na miejscu wcześniejszego drewnianego. Budowę ukończył ok. 1525
roku brat Jakuba Mikołaj,
który także ufundował większość wyposażenia kościoła. Wzniósł także
od południa kaplicę – nekropolię rodową, w której spoczęły
prochy jego samego, jego ojca Stanisława
oraz brata Jakuba.
Kościół jest
orientowany,
murowany z miejscowego piaskowca.
Składa się z trzyprzęsłowego prezbiterium oraz
prostokątnej nawy,
dużo szerszej i wyższej. Od północy do prezbiterium przylegają
gotycka zakrystia i skarbczyk. Z kolei do nawy od południa przylega kaplica
Najświętszej Marii Panny, zaś od północy kaplica św. Stanisława i kruchta. Mury kościoła opięte są
skarpami. Wewnątrz cenne są drzwi w portalu wiodącym do zakrystii oraz portale
(do zakrystii i krucht). Prezbiterium sklepione jest gwiaździście
– wykonano je według projektu rozrysowanego na północnej ścianie
nawy. W ścianie prezbiterium znajduje się płyta nagrobna Mikołaja Szydłowieckiego
pochodząca być może z warsztatu Berrecciego,
wykonana z czerwonego marmuru. Nawa posiada polichromowany strop (obecny
– z pierwszej połowy XVIII w., pierwotny strop znajdował się niżej).
Na ścianach i stropie pierwotnym polichromie stworzył Stanisław
Samostrzelnik.
Chrzcielnica kamienna jest późnogotycka, ufundowana przez Mikołaja Szydłowieckiego,
również udekorowana herbami.
Obok kościoła na cmentarzu stoi
dzwonnica
z XVI
w. W murze cmentarnym znajduje się pośród płyt epitafijnych także głowa
meduzy
z XVII w.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
W Szydłowcu znajdują się jeszcze inne cenne
zabytki, a miasto otacza strefa chronionego krajobrazu, ale niestety nie
starczyło nam na wszystko czasu.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Materiały
źródłowe:
www.skarzysko.eu
www.zamki.pl
www.sckzamek.pl
wikipedia
|
|