Romańska kolegiata św. Piotra i Pawła i NMP w Kruszwicy jest jednym z najlepiej zachowanych zabytków kultury romańskiej w Polsce. Zachowała prawie nienaruszony układ przestrzenny i bryłę, poza przebudowaną w XVI wieku fasadą zachodnią. Prawdopodobnie była początkowo siedzibą biskupstwa, zanim w 1148 roku przeniesiono je do Włocławka. Decyzją papieża Pawła VI kolegiata została podniesiona do godności bazyliki mniejszej (23 stycznia 1970 r.).

   Początek budowy to rok 1120, a zakończenie rok 1140. Świątynia była kilkakrotnie przebudowywana. Dopiero w XX w. (1954–1960) przywrócono jej romański charakter.

   Trójnawowa bazylika z transeptem i prostokątnym prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą, zbudowana została z ciosów granitowych (ściany boczne) i piaskowca (absydy i detale architektoniczne). Początkowo miała trzy absydy, ale po zakończeniu budowy do prezbiterium dobudowane zostały kolejne dwie. Nawa główna i prezbiterium przekryte są drewnianym stropem, sklepienia absyd wykonano z drobnych nieobrobionych kamieni zalanych zaprawą.

   Pierwotnie świątynia miała dwie wieże od strony zachodniej, z emporą w przestrzeni pomiędzy nimi, w XVI w. zostały one obniżone i w ich miejsce powstała obecna, gotycka (kryta hełmem z XIX w.). W XIX wieku emporę zrekonstruowano.

   Zachowało się tu wiele romańskich elementów, m.in. kilka portali, tympanon z reliefem równoramiennego krzyża (przy portalu transeptu), sklepienia krucht wieżowych, fragmenty polichromii o motywach geometrycznych, dwie chrzcielnice z XI i XII w.