Gliwickie Metamorfozy

Nepomuki w powiecie gliwickim

Małgorzata Malanowicz

 

Gliwice 2009

www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl  

 

 

Mapa rozmieszczenia 

 

       

 

Historia życia i geneza kultu 

 

   Johannes olim Welflini de Pomuk urodził się w miejscowości Pomuk koło Pilzna między 1340 a 1350 rokiem, jako syn sędziego pochodzenia niemieckiego. W 1370 roku, po kilku latach nauki  w szkole klasztornej złożył śluby zakonne u augustianów. Około 1380 roku przyjął święcenia kapłańskie i został kanonikiem przy katedrze św. Wita. Studiował prawo kanoniczne w Pradze i Padwie. Otrzymał tytuł doktora prawa kościelnego. Następnie piastował godność kanonika kolegiaty praskiej św. Idziego, a w 1389 roku mianowany został wikariuszem generalnym arcybiskupa praskiego Jana z Jenštein. Był też osobistym spowiednikiem królowej Zofii. Szeroko rozchodziła się jego sława jako kaznodziei.

   W związku z zatargiem między królem Czech Wacławem IV a arcybiskupem, Jan Nepomucen popadł w niełaskę władcy i w 1393 roku został uwięziony. Poddany został torturom, a następnie zrzucono go z mostu Karola do rzeki Wełtawy. Wbrew legendzie Nepomucena nie utopiono, gdyż ciało zrzucone do rzeki było już martwe. Jego zwłoki złożono w katedrze na Hradczanach. Beatyfikacja Jana Nepomucena odbyła się w 1721 roku, a kanonizowany został w roku 1729. Już wcześniej uchodził za nieformalnego patrona Czech, a jego kult silnie promieniował na sąsiednie ziemie, zwłaszcza Śląsk. Według rozpowszechnionej legendy, Jan Nepomucen stracił życie  w wyniku odmowy ujawnienia tajemnicy spowiedzi królowej Zofii królowi czeskiemu Wacławowi (król podejrzewał żonę o niewierność).

   Był patronem mostów, przepraw, opiekunem życia rodzinnego, orędownikiem dobrej spowiedzi, sławy i honoru. Obecnie uznawany za patrona ratowników. Proszono go również o obronę przed obmową, zniesławieniem i pomówieniem. Według tradycji ludowej był świętym, który chronił pola i zasiewy przed powodzią, ale również i suszą. Dlatego figury Jana Nepomucena (nepomuki) można spotkać jeszcze dzisiaj przy drogach w sąsiedztwie mostów, rzek, ale również na placach publicznych i kościelnych oraz na skrzyżowaniach dróg. 

 

Atrybuty 

 

Atrybuty i ubiór Jana z Nepomuka, w które zaopatrzone są jego wizerunki to: 

 

adorowany krucyfiks

 

gałązka palmy typowy atrybut wszystkich męczenników

 

pięć gwiazd (promieni), umieszczanych często na aureoli Świętego, to symbol ciał niebieskich, które ukazały się w momencie jego śmierci w nurtach Wełtawy. Symbolizują one również pięć liter układających się w łacińskie słowo TACUI, czyli MILCZAŁEM. 

 

stuła jako znak spowiednika

 

palec wskazujący na ustach symbolizujący tajemnicę spowiedzi

 

język trzymany w dłoni lub osobno przedstawiony na cokole

 

księga, kłódka, klucz, zapieczętowany list

 

    Atrybutów tych czasem szukać należy w sąsiedztwie Jana zdarza się, że trzymają je aniołki umieszczone najczęściej u stóp świętego. Biret Jan trzyma czasem w ręku najczęściej wtedy, gdy figura stoi w kościele lub obok niego.

 

 

Chronostychy 

 

Chronostych (czasem zwany też chronogramem) to rodzaj łamigłówki wykorzystującej fakt, że litery

M D C L X V I

w alfabecie łacińskim oznaczają jednocześnie cyfry.
Na cokołach noszących figury Jana Nepomucena odnaleźć można często inskrypcje fundacyjne, zawierające zwykle pobożną maksymę lub pochwałę fundatora w języku łacińskim, niemieckim lub polskim. Jeśli zauważycie, że niektóre z liter są wyróżnione, to spróbujcie odczytać je jako cyfry. Ich suma określi datę ufundowania, wykonania lub
rzadziej renowacji rzeźby. Każda ze specjalnych liter nie może wystąpić bez swego liczbowego kontekstu.

 

 

To jedyny przykład chronostychu zachowany na naszym terenie Toszek, kolumna na rynku

 

C-I-I 100  1  1

1725

M = 1000
D = 500
C = 100
L = 50
X = 10
V = 5
I = 1
MVC 1000  5 100 
C-V-C-I 100  5  100  1
I-I-ILL 1  1  1  50  50
I-CI 1  100  1
I-L-V 1  50  5
L-I 50  1

 

 

Klasyfikacja 

 

Podział ze względu na rodzaj kapliczki

- domkowe

- słupkowe

- postumenty

- inne

Najczęściej spotykane lokalizacje

- w pobliżu wody

- na rozdrożu

- przy ulicy

Przedstawienia wewnątrz kościołów

Rzeźba (na konsoli)
Rzeźba w ołtarzu
Witraż
Fresk
Polichromia
Obraz