„GLIWICKIE METAMORFOZY”

Dzielnice Gliwic – Łabędy

Małgorzata Malanowicz
Zdjęcia: gliwiczanie
www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl  

 

Dzielnica

Dawniej i dziś

Legendy

 

       

   Historia Łabęd sięga początków XIII wieku pierwsza wzmianka  pochodzi z 1276 r. 

 

   W Starych Łabędach przy dawnym PGR, pośrodku parku zamkowego odkryto ślady średniowiecznego stożkowatego grodziska, prawdopodobnie z XII w. i późniejszego zamku. Fragment wału drugiego grodziska z XV w. znajduje się nieopodal ujścia Kłodnicy Jeziora Rzeczyckiego.

   Z 1648 r. pochodzą dane dotyczące kupna Łabęd przez Annę Sidonię, żonę hrabiego Kaspra Colonny. W rękach tej rodziny Łabędy pozostawały do 16 stycznia 1671 r. kiedy to odkupił je hrabia Jerzy (czy też Grzegorz!?) Welczek z Piotrowic. Przez prawie 280 następnych lat aż do roku 1945 miejscowość wchodziła w skład majątku Welczków. 

Dzięki temu rodowi  Łabędy przekształciły się w rozwiniętą wioskę rolniczą. Również z ich fundacji (Bernarda von Welczek) w latach 17161719 rozbudowano kościół. Ostatnim właścicielem majątku łabędzkiego był Hano von Welczek, który pełnił funkcje ambasadora w Madrycie, w związku z czym nie mieszkał na stałe w zamku. 

 

   W 1954 r. osiedle uzyskało status miasta, ale na krótko bo w 1964 r. Łabędy włączono do Gliwic.

   Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP w Łabędach wyraźnie wspominają dokumenty nuncjusza apostolskiego Galharda de Carceribus z 1339 r. Jednak pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1317 r. i wynika z niej, że kościół, a prawdopodobnie także parafia istniały prawdopodobnie od ok. 1217 roku. Wzmiankowany kościół spłonął w czasie wojny trzydziestoletniej. Obecny, wzniesiony w XV w., został przebudowany w latach 17121719 ze środków fundacji Jana Bernarda Welczka (przedłużono nawę od zachodu, dobudowano wieżę, kaplice przy nawie i prezbiterium, empory, nowe sklepienia). Na krótko przed wizytacją w 1719 roku sporządzono ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej Wniebowziętej. Okazale wyglądały również boczne kaplice: św. Józefa i św. Karola Boromeusza. Po stronie lekcji znajdowały się dodatkowo ołtarze NMP i św. Barbary. Wśród barokowego wyposażenia znajduje się również ołtarz z flamandzkim obrazem św. Hieronima z XVII w. Kościół konsekrował biskup sufragan wrocławski Elias Sommerfeldt 18 września 1719 r. Bp Sommerfeldt polecił także obchodzić rocznicę konsekracji kościoła w niedzielę po uroczystości św. Mateusza.

W 1729 roku wybudowano nową plebanię. Kolejni właściciele dominium łabędzkiego fundowali przedmioty liturgiczne do kościoła, na których często grawerowano okolicznościowe napisy. Takie napisy znajdują się na srebrnym cyborium z 1723 roku (Jan Bernard baron Welczek, pan Łabęd dla kościoła w Łabędach i bractwa Bożej Opatrzności), srebrnym kielichu z końca XVII wieku i  alabastrowej chrzcielnicy z 1859 roku (Bernard baron von Welczek). Kartusze herbowe zdobią także ławę kolatorską (koniec XVII wieku) i wejście do kościoła.

   W 1864 oraz 1912 r. przeprowadzono gruntowne remonty obiektu. Kościół jest orientowany, murowany z kamienia łamanego i cegły, jednonawowy, z wydłużonym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Wieża zwieńczona hełmem cebulastym z ośmioboczną latarnią. Na wieży zawieszone są dwa gotyckie dzwony z 1479 i 1480 r.   

   Teren kościoła otoczony jest murem kamiennym z 1865 roku, do którego przylegają kaplice. Po północnej stronie kościoła w obrębie murów znajduje się kaplica cmentarna z ołtarzem św. Marii Magdaleny. 

   

   Naprzeciwko północnego wejścia do kościoła wzniesiono jeszcze jedną kaplicę z tympanonem, na którym znajduje się kartusz herbowy Welczków. Wzniesiono ją około 1830 roku. Niestety pozostały w niej wprawdzie wmurowane tablice, ale nie ma na nich żadnych nazwisk.

   Kościół parafialny p.w. św. Jerzego, konsekrowany przez kard. Adolfa Bertrama 24 czerwca 1939 r., wybudowano w latach 1938–1939 staraniem ks. prałata Józefa Kubisa z Opola i miejscowego proboszcza, ks. Emanuela Maleiki. Data konsekracji kościoła jest jednocześnie datą erygowania kuracji św. Jerzego. Teren parafii wydzielono w całości z terytorium parafii Wniebowzięcia NMP. Ostatnia restauracja kościoła parafialnego miała miejsce w 1962 r.

   W roku 1900 rozpoczęto budowę dwóch kościołów ewangelickich. Jednego w Gliwicach przy ul. Jagiellońskiej, drugiego w Łabędach przy ul. Strzelców Bytomskich. We wrześniu 1902 r. odbyło się poświęcenie obu kościołów. 

   Ród Welczek osiedlił się w Łabędach w zamku warownym położonym w pobliżu poczty, za lub przed, kanałem. Stare zamczysko przetrwało jak pamiętają najstarsi mieszkańcy do lat trzydziestych naszego stulecia. W roku 1934 rozpoczęto budowę Kanału Gliwickiego, który miał zastąpić Kanał Kłodnicki. W tym czasie zamek został zburzony, gdyż znajdował się w miejscu, w którym miał przebiegać kanał. Za okres budowy nowego zamku można przyjąć połowę XVIII wieku. Zamek był otoczony pięknym parkiem, który sięgał, aż do torów kolejowych. W parku znajdowała się polana w kształcie podkowy, którą zdobiły przepiękne róże. Zamek otoczony był kutym z żelaza ogrodzeniem. Całość stanowiła uroczy zakątek ledwie widoczny zza drzew. Budynek ten liczył około 25-ciu pokoi, na parterze znajdował się obszerny hall oraz pokoje gościnne, na piętro prowadziły szerokie schody, które w części półpiętra rozchodziły się w dwie strony. Na pierwszym piętrze znajdowały się pokoje oraz sala balowa, z której prowadziło wyjście na rozległy taras. Nieopodal zamku znajdowała się kuźnia, która została unieruchomiona w XVIII wieku. Hrabiostwo von Welczek zamieszkiwało w zamku do końca II Wojny Światowej, tuż przed wtargnięciem Rosjan zamek opustoszał, przez pewien czas Rosjanie zajmowali zamek i zarządzali całym majątkiem. 

   W roku 1948 do zamku został przeniesiony zarząd PGR, wcześniej jego siedziba znajdowała się nieopodal gorzelni. Oprócz biur w zamku znajdowała się biblioteka, świetlica dla dorosłych i dzieci oraz sala balowa w której jak sama nazwa wskazuje odbywały się zabawy. Z powodu problemów finansowych PGR nie odrestaurował zamku, który powoli popadał w ruinę. Po kilku latach wybudowano baraki do których przeprowadził się zarząd PGR natomiast zaniedbany zamek opustoszał aby następnie dać schronienie Cyganom. W latach 60-tych w ramach akcji "likwidacji śladów niemczyzny" zamek został wysadzony w powietrze przez brygadę Hutniczego Przedsiębiorstwa Remontowego. 
   Z tamtego okresu do dnia dzisiejszego zachowały się dwie kapliczki, a ze wspaniałego parku o ciekawym drzewostanie wokół zamku łabędzkiego po roku 1945 pozostało niewiele. 

Park pałacowy

   Kaplica p.w. św. Jana Nepomucena wzniesiona została około roku 1850 z fundacji rodu von Welczek w stylu neogotyckim. Była jedną z czterech kaplic wyznaczających granice parafii. Wewnątrz znajduje się drewniana figura świętego. Kaplica została odrestaurowana staraniem pana Marka Słabosza ponownego poświęcenia dokonano 18 czerwca 2009 roku.

   Na terenie Łabęd istniała do XVIII wieku kuźnia z napędem wodnym, jednak intensywne uprzemysłowienie rozpoczęło się wraz z budową huty „Hermina”. Przedsięwzięcie zapoczątkował w 1848 roku kupiec M. J. Caro, przez wybudowanie walcowni i pudlingarni. W 1861 roku zakład zatrudniał 300 robotników, a produkcja wynosiła około 5 tysięcy ton wyrobów walcowanych rocznie. Hutę wciąż rozbudowywano, dlatego też w roku 1884 produkcja przekroczyła 25 tysięcy ton. W 1887 roku zakład stał się własnością dużego koncernu „Oberschlesische Eisenindustrie”. W 1902 roku walcownia blach została sprzedana i od tego czasu stanowiła odrębny zakład.

Po podziale śląska huta „Hermina” jak też wszystkie pozostałe w zachodniej części Śląska, znalazła się w koncernie „Oberhütten”. W 1939 roku podjęto decyzję o budowie kolejnego przedsiębiorstwa metalurgicznego w Łabędach, które miało być przeznaczone wyłącznie dla celów zbrojeniowych. Budowa przeciągała się zarówno z powodu kiepskiej pogody, jak też z powodu zmian w planach inwestycji. Kosztem około 142 milionów marek uruchomiono na przełomie 1942 i 43 roku stalownię i prasownię. Załoga liczyła 4600 osób, a prawie 45% produkcji otrzymywały wojska lądowe.

W czerwcu 1945 roku zniszczoną hutę i prasownię przekształcono w  przedsiębiorstwo pod nazwą „Łabędy”. Stopniowo rozbudowywano zakład; uruchomiono wydział konstrukcyjny i 3 piece martenowskie. Dawna walcownia blach została uruchomiona po odbudowie w 1946 roku. Walcownia Metali „Łabędy” należała do Zjednoczenia Górniczo-Hutniczego Metali Nieżelaznych. W 1951 roku z huty „Łabędy” wyodrębniono wydziały przetwórcze, na ich bazie powstały Zakłady Mechaniczne „Łabędy” specjalizujące się w produkcji koparek i innych pojazdów gąsienicowych. Wymienione wyżej przedsiębiorstwa istnieją do dzisiaj, niestety borykają się nieraz z problemami finansowymi.

Młyn Gorolla

Huta

Niklownia

   

Wodociągi

Wapienniki

   

   Podczas wojny istniał tu obóz pracy, Polacy i alianccy jeńcy zatrudnieni byli w hucie i cegielni. W okresie powojennym były tu dwa obozy NKWD (w pobliżu Huty i na terenie samej Huty) dla Ślązaków i ludności niemieckiej z Dolnego Śląska, zatrudnionej przy demontażu urządzeń i maszyn. 

Z powodu chorób i głodu zmarło ok. 1700 osób. Tu zaczynał się szeroki tor kolejowy i stąd wywożono również Ślązaków do obozów w Rosji – szacuje się, że przez łabędzki obóz przeszło 50 tys. więźniów. Na terenie huty znajdują się zapomniane masowe mogiły.  

 
       
       
       

   Już w średniowieczu Kłodnicą spławiano drewno, w górę zaś transportowano śledzie i sól. Rozwój przemysłu w wieku XVIII to coraz większe potrzeby dotyczące możliwości spławiania towarów. Dlatego też w roku 1792 rozpoczęto budowę kanału, który miał połączyć Gliwice z Odrą. Szlak ten nazwano Kanałem Kłodnickim. Pierwszy odcinek oddano do użytku w roku 1803. Docierał on do Rzeczyc. Odcinek do Łabęd ukończono w roku 1806. Pierwsza barka z żeliwnymi odlewami popłynęła z Gliwic do Wrocławia w lipcu tego roku. Jednak całkowite zakończenie budowy miało miejsce dopiero w roku 1822.

   Kanał miał długość 46 km, szerokość wynosiła 12 m, a głębokość 1,6 m. Niestety jak się okazało możliwości przewozowe kanału były mniejsze niż oczekiwania przemysłu. Dlatego, krótko po otwarciu, kanał poddano pracom pogłębiającym oraz poszerzającym. Umożliwiło to spławianie barek o większej ładowności. Równolegle rozwijała się technika „napędzania” barek. Początkowo były ciągnięte przez ludzi, od połowy XIX wieku jako siłę pociągową wykorzystano konie, po I wojnie światowej pojawił się napęd parowy, następnie spalinowy. Jednak wszystkie te zabiegi mające na celu utrzymanie atrakcyjności transportu wodnego były niewystarczające. W latach 30. XX wieku okazało się, że ponad stuletni Kanał Kłodnicki przestał wystarczać. Przemysł potrzebował nowoczesnego szlaku wodnego. Dlatego też w maju 1934 ruszyła budowa kanału, dziś nazywanego Kanałem Gliwickim. Stary kanał był czynny jeszcze przez dwa lata.

   Kanał Gliwicki został wybudowany w latach 19341939. W tamtych latach był najnowocześniejszym szlakiem w Europie. Jego parametry: długość 41,6 km, różnica poziomów wody pomiędzy Kędzierzynem a Gliwicami wynosi 43,7 m. Pokonuje się ja za pomocą 6 śluz. Największą różnicę poziomów (10,4 m) pokonuje się śluzą w Kłodnicy, najmniejszą ( 4,2 m ) w Łabędach, jest to jedna z dwóch śluz wyposażonych w zamknięcia hydrauliczne.

   Przyglądając się budynkom śluzy w Łabędach można pod napisem „Łabędy” dostrzec jaśniejsze fragmenty muru. Podobno są to pozostałości po niemieckim orle, który wisiał tam w czasie wojny...  

   

Po lewej stronie nad drzewami widać szczyt pałacu

   
   

   Cmentarz choleryczny W latach 1634–1635 w czasie wojny 30-letniej zmarło kilkuset mieszkańców miasta w wyniku zarazy. Nie pochowano ich na cmentarzu obok innych, ale daleko za miastem pod lasem łabędzkim na tzw. polu zarazy. Cmentarz  został założony przez hr. Welczka dla ofiar epidemii cholery z lat 1832 i 1870. 

   

   Las Łabędzki to tajemnicze miejsce przez lata niedostępne dla mieszkańców z powodu istnienia tam poligonu wojskowego. Z tego też powodu, obrosło plotkami i legendami, a jest tam niezwykle pięknie.

   

   

   

   

Głaz Diabelski Kamień w lesie, na dawnym czołgowisku, przy drodze z Gliwic, obw. 9,5 m .  

   

Pomnik przyrody w parku obok śluzy głaz narzutowy, obw. 380 cm

       
       

 

 

Materiały źródłowe:

Jacek Schmidt, Kościoły Ziemi Gliwickiej, Gliwice 2000

ks. Piotr Górecki, Ród hrabiów von Welczek i ich sakralne fundacje na ziemi gliwickiej od końca XVII do I poł. XIX wieku, wykład podczas "Misteriów Nepomuckich", Gliwice 8.06.2009

Die Bau- und die Kunstdenkmäler des Kreises Tost-Gleiwitz, Breslau 1943 praca zbiorowa

www.kuria.gliwice.pl

 

Zdjęcia archiwalne:  

stare pocztówki

Die Bau- und die Kunstdenkmäler des Kreises Tost-Gleiwitz, Breslau 1943 praca zbiorowa

Oberschlesien im Bild