Gliwickie MetamorfozY

  Dzielnice Gliwic Stare Gliwice

Sławomir Rzepa, Małgorzata Malanowicz

 

Gliwice 2018

www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl  

 

 

       

   Ślady pobytu człowieka na terenie Starych Gliwic sięgają lat 800–650 p.n.e. Z tego okresu pochodzą znaleziska kultury łużyckiej znalezione podczas budowy fabryki „Opla”. Przed II wojną światową w czasie budowy autostrady natrafiono także na fragmenty ceramiki należące do ludności kultury przeworskiej z pierwszych wieków naszej ery [1].   

   Historia Starych Gliwic sięga XIII wieku. Istniała tu wtedy osada z gródkiem, która prawdopodobnie została zniszczona podczas drugiego najazdu Mongołów w 1259/1260 r.  Zdaniem historyka Jerzego Horwata po najeździe Mongołów, w wyniku dużej akcji osadniczej księcia Władysława opolskiego (1246–1280/81) prowadzonej przez wojewodę Mroczka i zasadźcę Henryka, dokonano translacji miasta przedkolacyjnego ze Starych Gliwic na obecne miejsce [2].  Miejscowość spadła do rangi wsi.

   
   Jednak jest na terenie Starych Gliwic budowla, która jak się wydaje nawiązuje do średniowiecznych początków. Tą budowlą jest masywny spichlerz nazywany też często dawniej przez mieszkańców „zamkiem”. Spichlerz razem z towarzyszącym mu budynkiem mieszkalnym od wielu lat pobudza wyobraźnię mieszkańców. Wyraźne posadowienie na wzgórzu, masywność budowli sugerują, że mogła to być kiedyś budowla obronna – zamek. Istnieje też hipoteza, że był to kiedyś kościół razem z plebanią a także klasztor. Jak było w rzeczywistości mogłyby potwierdzić gruntowne badania archeologiczne na terenie spichlerza. Ze spichlerzem związana jest jedna z popularniejszych gliwickich legend, mówiąca o połączeniu spichlerza podziemnymi korytarzami z kościołem św. Krzyża i dalej z centrum Gliwic. Miały one być wykorzystane podczas oblężenia Gliwic w 1626 roku przez duńskie wojska Mansfelda. Korytarzami miało być dostarczane zaopatrzenie dla oblężonych.  
       

   Najstarszy dokument, w którym pojawia się nazwa Stare Gliwice pochodzi z 1317 roku. Zachował się tylko jego odpis. Jest to akt notarialny wystawiony przez łabędzkiego proboszcza – Mikołaja Szasseka. W dokumencie wymienione są Stare Gliwice jako należące do parafii w Łabędach.

   W 1670 roku Stare Gliwice od miasta kupił hrabia Jerzy Bernard von Welczek, który wcześniej w tym samym roku kupił zamek w Łabędach i uczynił z niego główną siedzibę rodu. Stare Gliwice są odtąd związane z Łabędami także poprzez właścicieli rodzinę von Welczek, również herb Starych Gliwic, wieża bramna zakończona dwiema mniejszymi wieżyczkami zwieńczonymi blankami, uwieczniona na pieczęciach z XIX wieku nawiązuje do herbu rodziny von Welczek. Welczkowie nabywając Łabędy, nabyli także prawo patronatu nad miejscowym kościołem Wniebowzięcia NMP i należącą do niego parafią [3]. W XVII w. wokół Starych Gliwic rozciągały się pola uprawne, ogrody, chmielniki, stawy hodowlane. Do Starych Gliwic należały oba brzegi rzeki Kłodnicy w tym rejonie, Las Łabędzki, Las Dąbrowa, nieistniejący już dziś las olchowy ciągnący się od majątku Gardel do Niepaszyc oraz rozległe łąki pomiędzy miastem Gliwice a Starymi Gliwicami [4].

   Taki stan panował do XIX/XX wieku kiedy to postępująca industrializacja Gliwic wpłynęła także rozwój wsi Stare Gliwice i zajęcia jej mieszkańców. Wielu mieszkańców trudniło się usługami furmańskimi na rzecz gliwickiego przemysłu i handlu, dużo osób żyło z rolnictwa, pracując we własnym gospodarstwie albo w majątku ziemskim „Gardel”. Coraz więcej osób znajdowało zatrudnienie w hucie „Hermina” w Łabędach. W 1885 roku zostaje otwarta szkoła w nowym budynku przy ulicy Wiejskiej [5]

   Był to czas rozbudzenia poczucia narodowego. Wiele osób identyfikuje się z kulturą polską, wielu także z niemiecką. Powstają organizacje społeczne zarówno polskie jak i niemieckie. W I wojnie światowej, na polach bitew ginie 40 mężczyzn ze Starych Gliwic. Pomnik wybudowany w 1925 roku, upamiętniający tę ofiarę stoi dziś w centrum miejscowości.
   W 1919 roku zostaje założony chór mieszany im. I.J. Paderewskiego [6]. W II powstaniu śląskim w 1920 roku brali udział mieszkańcy Starych Gliwic pod dowództwem Feliksa Sojki, w walkach zginął powstaniec ze Starych Gliwic, Stanisław Grofik [7]. W 1921 roku w akcję plebiscytową angażują się czynnie mieszkańcy, w tym urodzona w Starych Gliwicach Jadwiga Markowa [8], współpracująca z Feliksem Orlickim, przewodniczącym Polskiego Komitetu Plebiscytowego w Gliwicach. Wyniki plebiscytu w Starych Gliwicach. Uprawnionych do głosowania było 636 osób, za przyłączeniem do Polski głosowało 447, za Niemcami 183 osób [9]. W III powstanie śląskie ponownie zaangażowało się wielu mieszkańców Starych Gliwic. Ich zaangażowanie nie przyniosło jednak spodziewanego dla nich efektu, Stare Gliwice znalazły się w obrębie państwa niemieckiego. Część mieszkańców przeprowadziła się na polską stronę, na ich miejsce przybyli Niemcy z polskiej części Górnego Śląska.  

   Na początku lat dwudziestych XX wieku mieszkańcy Starych Gliwic wybudowali okazałą kaplicę w miejscu dawnej drewnianej, która spłonęła w niewyjaśnionych okolicznościach. Na szczęście udało się uratować rzeźbę św. Jana Nepomucena, znajdującą się wówczas w kaplicy. Barokowa rzeźba pochodząca z II poł. XVIII wieku jest obok spichlerza najciekawszym zabytkiem Starych Gliwic. Aktualnie jest w rękach konserwatorów. Kaplica po odbudowie stała się miejscem kultu Najświętszej Maryi Panny. 

   24-25 stycznia 1945 były bardzo dramatyczne dla mieszkańców Gliwic i okolic. Armia Czerwona wkraczała na tereny swojego wroga. W Starych Gliwicach zginęło 11 mieszkańców, nie było większych strat dzięki heroicznej postawie jednego z mieszkańców, który wyszedł z domu z białą flagą, krzycząc do znajdującego się w pobliżu radzieckiego oficera „Tu nie ma Niemców, tu ludzie mówią po polsku”.[10]  Jednak nie ominęły mieszkańców deportacje. Ze Starych Gliwic w lutym 1945 zostało wywiezionych w głąb ZSRR około 70 mieszkańców, w tym najwięcej: 14 robotników, 13 górników, 7 hutników [11].  

   1 lutego 1951 roku została utworzona parafia św. Gerarda w Starych Gliwicach, wyodrębniona została z parafii Wniebowzięcia NMP w Łabędach. Parafię zakładają ojcowie Redemptoryści z klasztoru przy kościele Podwyższenia Krzyża Świętego. Nabożeństwa odbywają się w zaadoptowanym budynku dawnej karczmy podarowanym przez rodzinę Szombierskich [12]. W tym samym roku Stare Gliwice zostały włączone w obręb Gliwic stając się jedną z dzielnic.

   Od 1987 roku w Starych Gliwicach powstaje osiedle mieszkaniowe – Osiedle Waryńskiego. Zostaje ono wybudowane w wielu miejscach bez poszanowania prawa własności. Wielu prywatnych właścicieli nie otrzymało żadnej rekompensaty za zabrane bezprawnie grunty pod budowę.   
       
   
       
   
       
       

 

 

Materiały źródłowe:

Elżbieta Borkowska, Powrót do korzeni, przegląd stanu badań nad początkami Gliwic, Zeszyty Gliwickie, t. XXXIII, Gliwice 2009, s.37-38 [1]

Elżbieta Borkowska, Internowanie mieszkańców Starych Gliwic w 1945 roku, [w:] Zeszyty Gliwickie, nr 31, Gliwice 2003

[10] Relacja ustna w posiadaniu pani Elżbiety Borkowskiej

Elżbieta Borkowska, Zarys problematyki deportacji ludności powiatu gliwickiego w 1945 roku, Zeszyty Gliwickie, t. XXXIII, 2009, s.93-101 [11]

Elżbieta Borkowska, Krystyna Stanikowska, www.ggn.kuria.gliwice.pl [12]
Jerzy Horwat, Lokacje Bytomia, Gliwic i Sośnicowic, Zeszyty Gliwickie, t. XXXII, Gliwice 2005, s. 45-46 [2]

Ks. Piotr Górecki, Ród hrabiów von Welczek i ich sakralne fundacje na ziemi gliwickiej od końca XVII do I poł. XIX wieku (odczyt okolicznościowy z okazji „Misteriów nepomuckich" Gliwice 8.06.2009), www. nepomuk.pl [3]

Jacek Schmidt, Kościoły Ziemi Gliwickiej, Część VIII, Stare Gliwice, 2005, s. 5-6 [4]  s. 53 [5]  s. 8 [6]

Jacek Schmidt, Historia spichlerza w Starych Gliwicach, Gliwice 2007  

Jacek Schmidt, Dzieje Łabęd, Gliwice 2009, s.21 [7]

Sławomir Rzepa, Jadwiga Markowa, Zeszyty Gliwickie, t. XXXIII, Gliwice 2009, s.61-65 [8]

Encyklopedia Powstań Śląskich, red. Franciszek Hawranek, Opole 1982, s.702 [9]

Robert Respondowski, Słownik krajoznawczy

Ernst Kloss, Herbert Rode, Wilhelm Steps, Hilde Eberle; Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Tost-Gleiwitz, Breslau 1943  

http://markowazsp.prv.pl/

 

Zdjęcia archiwalne: 

internet

http://www.zso13.gliwice.pl/