Gliwickie MetamorfozY

Dzielnice Gliwic Wójtowa Wieś

Anna Wątorska, Małgorzata Malanowicz

Zdjęcia: Małgorzata Malanowicz

www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl  

 

 

       
     Początki Wójtowej Wsi (nazwa niemiecka Richtersdorf) sięgają końca XIII wieku. Znane są dwie wersje pochodzenia nazwy. Pierwsza z nich mówi, że w roku 1296 wieś należała do wójta Berttolda Klejczera i nazwa pochodzi od sprawowanej przez niego funkcji wójta, natomiast druga mówi o istnieniu we wsi dworu należącego do wójta Richtera, który część swego majątku rozparcelował wśród ośmiu uboższych gospodarzy, a oni dali początek nowej wsi.    
       
   
       

   Główną osią wsi w czasach średniowiecza była rzeczka Ostropka, a wieś była typową ulicówką, gdzie wzdłuż drogi po obu stronach znajdowały się gospodarstwa. Wójtowa Wieś oraz inne wsie wokół miasta, stanowiła tzw. „kamerę Gliwic” czyli miejskiego zaplecza. Chłopi z Wójtowej Wsi mieli następujące zobowiązania: byli zmuszeni do płacenia tzw. „czynszu” – w naturze oddawali część zboża, kur, jaj, raz w tygodniu musieli dostarczać dla robót miejskich swoje furmanki, a trzy razy w tygodniu pracowali na rzecz miasta przy fosach, na folwarkach, przy kościołach, naprawach grobli, dróg, mostów, dostarczali drewno do ogrzewania np. ratusza. W tym czasie panował zakaz rozwijania jakiegokolwiek rzemiosła oraz handlu we wsi, w ten sposób uzależniono wieś od miasta, zmuszając chłopów do zakupu towarów w składach miejskich. Taka sytuacja spowodowała w latach 1754 i 1766 bunty chłopów z Wójtowej Wsi oraz Trynku i Ostropy. Bunty te jednak stłumiono i dopiero w roku 1787 nieco złagodzono nałożone na chłopów ciężary.

       

   W roku 1803 w Wójtowej Wsi powstała pierwsza szkoła ludowa. Znajdowała się ona w murowanej, krytej strzechą chłopskiej chacie z końca XVIII wieku, która nie zachowała się do naszych czasów. Zachował się natomiast na miejscowym cmentarzu grób Antona Jondy, na którym widnieje napis „przełożony szkoły”.

   

       

   Długotrwała zależność Wójtowej Wsi od miasta spowodowała, że aż do II połowy XIX wieku nie rozwinął się tutaj żaden ośrodek rzemieślniczy, pomimo że były ku temu warunki. Znajdowały się tu np. duże pokłady gliny, które mogły być zaczątkiem rzemiosła garncarskiego.

       

   Według danych z 1862 roku w Wójtowej Wsi zamieszkiwało 1279 osób. Głównym ich zajęciem było rolnictwo i związane z tym furmaństwo. Dane z tego okresu mówią o istnieniu w Wójtowej Wsi dwóch cegielni produkujących na potrzeby miasta – zatrudniały one około 30 osób. Do dzisiaj te dawne cegielnie funkcjonują w świadomości mieszkańców – przykładem może być nazwa przystanku autobusowego „Cegielnia”.

       

   W roku 1894 w Wójtowej Wsi założono cmentarz o powierzchni ok. 0,4 ha – w  1926 roku został on poszerzony. Najstarszy pochówek (wg księgi zmarłych znajdującej się w parafii) pochodzi z roku 1897.

       

 Do ciekawszych grobów możemy zaliczyć:

- … Mendel – 1897

- Anton Jonda – 1899, przełożony szkoły

- Georg Kurias – 1903

- Jakób Jachnik – 10.05.1921 – powstaniec

- zbiorowa mogiła ludności cywilnej ze stycznia 1945 roku (25 osób)  

       
       

   Na przełomie XIX i XX wieku, w Wójtowej Wsi zaczęła przeważać ludność związana z przemysłem, który od XX wieku zaczął się bardzo dynamicznie rozwijać w pobliskich Gliwicach. Mężczyźni związani byli głównie z przemysłem górniczym i metalurgicznym, kobiety natomiast chodziły do miasta na tzw. „służbę”. Często łączono też pracę na roli z pracą w mieście. We wsi natomiast bogatsi gospodarze brali do siebie na służbę biedniejszych chłopów lub chłopki w charakterze „pachołków” czy „dziewek”. Była to forma utrzymania się dla uboższej części mieszkańców Wójtowej Wsi.

       

   Pomimo stopniowego otwierania się na miasto oraz złagodzenia pewnych przepisów ze strony miasta, Wójtowa Wieś do II wojny światowej zachowała rolniczy charakter. Zachowała się też silna tradycja kultury ludowej określana przez mieszkańców jako „swojska, własna i dobra”. Tradycje te spajały i integrowały miejscową społeczność. Były to m.in. konne procesje w drugi dzień Wielkanocy (Osternreiten). Procesje te nazywano „Chodzeniem za Panem Bogiem”. Był to stary zwyczaj mający zapewnić sobie dobre urodzaje. Mężczyźni na koniach objeżdżali pola, na granicach pól na mężczyzn czekały kobiety, które przystrajały ich wieńcami z kwiatów w formie szarf. Podobne procesje szły z Żernicy i Ostropy.

       
   

   Po spotkaniu na granicach pól wszyscy udawali się do tzw. „starej kapliczki”, która znajdowała się w okolicy dzisiejszej pętli tramwajowej Wójtowej Wsi. Została ona rozebrana w 1938 roku w związku z rozbudową drogi do Ostropy. Przy kapliczce śpiewano pieśni, a następnie udawano się do kościoła. 

   

   Innym zwyczajem związanym z kulturą ludową w Wójtowej Wsi było święcenie pól wodą święconą oraz stawianie krzyżyków z gałązek na polach lub w zabudowaniach gospodarczych. Krzyżyki wykonane były z gałązek leszczyny pochodzących z poświęconych w Niedzielę Palmową palemek.

   W 1907 roku Gliwickie Towarzystwo Przyrodnicze uruchomiło w Wójtowej Wsi kąpielisko. Istniało ono do 1939 roku, kiedy to duża powódź zniszczyła w znacznym stopniu wyposażenie i teren. (więcej p. Sikornik).

       

   Do roku 1918, terytorium obecnej parafii św. Antoniego należało do parafii Wszystkich Świętych. Dnia 7 września 1918 roku, dekretem  kardynała Adolfa Bertrama utworzono administrację Wójtowa Wieś z liczbą wiernych 3800 osób. Tymczasowa kaplica znajdowała się w trzech pomieszczeniach ówczesnej szkoły powszechnej. 26 kwietnia dotychczasową administrację podniesiono do rangi parafii. 7 lipca 1924 roku proboszczem został mianowany ks. August Grochowina, który w latach 1924–1925 wybudował nowy dom parafialny na Wzgórzu Hermanna, gdzie wytyczono również teren pod budowę przyszłego kościoła. We wrześniu tego roku nastąpiła zmiana proboszcza – nowym proboszczem został ks. Augustyn Borek, który dokończył w 1927 roku budowę kościoła. 

   

   

   Kościół został zaprojektowany przez Hansa Sattlera oraz radcę budowlanego Gliwic Carla Schabika. Bryła kościoła nosi znamiona stylu romańskiego, natomiast detal i wnętrza zaprojektowano w duchu modernizmu. Bryła jest trójnawowa z transeptem i półkoliście zakończonym prezbiterium. Fasadę poprzedza otwarty przedsionek arkadowy oraz wieża o wysokości 67 m z tarasem widokowym. W roku 1928 zawieszono na wieży trzy pierwsze dzwony, a w roku 1968 trzy kolejne.

   W kościele znajdują się relikwie św. Antoniego, które ks. Antoni Grochowina pozyskał w Rzymie w roku 1925.

   Ołtarz główny wykonała firma Münzberg z Gliwic, płaskorzeźby artysta rzeźbiarz z Głubczyc Paul Ondrusch. Znajdujące się na filarach nawy głównej figury pochodzą z wykonanego po wojnie ołtarza autorstwa Leona Strządały.

   Witraże wykonały zakłady Türcke z Zittau (Żytawa) i firma Augusta Wagnera z Berlina.
   Organy to dzieło mistrza Carla Berchdorfa z Nysy, posiadają niemal 4000 piszczałek o średnicach od 4mm do 40cm.

   

   W roku 1985 obok plebanii wybudowano dom katechetyczny, który obecnie jest siedzibą katolickiego Radia Plus.

     

   W latach trzydziestych XX wieku odsłonięto przed kościołem figurę przedstawiającą św. Jerzego walczącego ze smokiem, autorstwa gliwickiego rzeźbiarza Hannesa Breitenbacha. Pomnik poświęcony był ofiarom I wojny światowej, po II wojnie usunięto z niego inskrypcje. Obiekt wykonany został w technice zbrojonego odlewu betonowego. Rzeźba stanowi monolit wraz z małym cokołem i zwieńczeniem postumentu, na którym jest posadowiona. Całość imitowała kamień i stanowi przykład bardzo sprawnego wykonawstwa i warsztatu. Niedawno pomnik został odnowiony.

   

       

   W Wójtowej Wsi aktywne było środowisko polskie, wynik plebiscytu przedstawiał się tu następująco: 70,8% głosów za Polską, 29,2% za Niemcami. Polskość pielęgnowały tu liczne organizacje, m.in. powołane 24 listopada 1918 roku Towarzystwo Śpiewacze „Jutrzenka”.

       

Mapa z 1928 roku

   

   W roku 1927 Wójtowa Wieś została administracyjnie włączona do Gliwic. W okresie międzywojennym część pól od strony północnej zostało zlikwidowanych na rzecz zabudowy miejskiej. Swój rolniczy charakter dzielnica zachowała od strony południowej. Na ulicy Dolnej Wsi do dziś można znaleźć ślady dawnych zabudowań gospodarskich o typowym układzie – dom mieszkalny szczytem do ulicy, tworzący z budynkami gospodarskimi podkowę z dużym placem w centrum. Do gospodarstw prowadziła zwykle szeroka brama. 

   

   

   

       

   Po drugiej wojnie światowej z dzielnicy Wójtowa Wieś wyodrębniono osiedle Sikornik.

       

 

 

Materiały źródłowe:

Ludwik Dubiel, Wójtowa Wieś: dzielnica Gliwic, Zeszyty Gliwickie, nr 2, Gliwice 1964

Jacek Schmidt, Kąpieliska i łaźnie w Gliwicach w XIX i I poł. XX wieku, Rocznik Muzeum w Gliwicach, t. VI, Gliwice 1992

Jacek Schmidt, Gliwickie cmentarze, Rocznik Muzeum w Gliwicach, t. III, Gliwice 1990

Parafia św. Antoniego, Rocznik Diecezji Gliwickiej, Gliwice 1998

Gliwice znane i nieznane, Muzeum w Gliwicach 2006

 

Zdjęcia archiwalne: 

Oberschlesien im Bild (Śląska Biblioteka Cyfrowa)

Der Oberschlesische Wanderer (Archiwum Państwowe w Gliwicach)

Gleiwitzer Heimatblatt

stare pocztówki