Zarys dziejów hutnictwa żelaza na Górnym Śląsku

   Początki hutnictwa żelaza na pograniczu Ziemi Tarnogórskiej i Toszecko-Gliwickiej sięgają odległych wieków. Prace wykopaliskowe prowadzone przez zespół prof. Józefa Kostrzewskiego w latach 1928-1934 w osadach położonych nad rzeką Stołą (Rybna, Piaseczna, Repecko) wykazały, że już w późnym okresie rzymskim (IV wiek n.e.) wytapiano tam żelazo. Świadczą o tym odkryte kawałki żużla żelaznego, duże ilości węgla drzewnego oraz liczne drobne zabytki żelazne. Odkryty żużel żelazny pochodził niewątpliwie z wytopu żelaza, który prowadzono ówcześnie w prymitywnych piecach ziemnych – dymarkach, częściowo zagłębionych w ziemi.

   Zapewne pierwotni mieszkańcy tych osad działalnością metalurgiczną zajmowali się tylko dorywczo, albowiem głównym zajęciem ich było rolnictwo i hodowla. W rudę żelazną, głównie błotną lub łąkową zaopatrywali się z miejscowych złóż, a paliwo wytwarzali sami, z drewna pochodzącego z okolicznych wielkich obszarów leśnych. Te ślady wytopu żelaza, prowadzonego przez ludność zamieszkującą osady położone w środkowym i dolnym biegu rzeki Stoły, zaliczane są do najstarszych na Górnym Śląsku.

   Największy rozwój górnośląskich kuźnic przypada na wieki od XIV do początku XVIII. W tym okresie powstało ok. 500 obiektów hutniczych przy czym do końca XVII wieku głównym zakładem hutniczym była kuźnica. Później zakładano takie obiekty hutnicze jak: fryszerki, wielkie piece, blachownie, druciarnie, młoty cajniarskie oraz inne warsztaty do dalszego przerobu żelaza. Ten burzliwy rozwój hutnictwa żelaza zapewne spowodowany był ciągle rosnącym zapotrzebowaniem na żelazo. Kuźnice zakładano wszędzie tam, gdzie płynął chociażby najmniejszy potok, a w pobliżu znajdowały się złoża rudy darniowej (limonitowej). Ogółem na terenie Górnego Śląska w jego historycznych granicach, różne obiekty hutnicze istniały w 260 miejscowościach. 

Krótki zarys dziejów hutnictwa w Zabrzu

   Rozwój hutnictwa na większą skalę nastąpił dopiero pod koniec XVIII wieku. Prusy przeznaczyły na to spore środki finansowe. Oprócz państwowych funduszy inwestowano również majątek zamożnych rodów arystokracji. W centralnej części obecnego GOP, przy okazji eksploatacji rud cynku i ołowiu odkryto bogate złoża rud żelaza. Nie brakowało też kamienia wapiennego i dolomitu, topników stosowanych do wytopu surówki. Dodatkowym czynnikiem stymulującym rozwój przemysłu na Górnym Śląsku było wybudowanie linii kolejowej Wrocław – Mysłowice a także Kanału Kłodnickiego. W latach 1796 – 1848 powstało wiele hut posiadających wielkie piece, np. Królewska Odlewnia Żeliwa w Gliwicach (1796 r. – uruchomienie pierwszego na kontynencie wielkiego pieca opalanego koksem), „Antonina” w Wirku (1805 r.), „Falva” (ob. „Florian”, 1830 r.), „Baildon” (1931 r.), „Zgoda” (1840 r.), „Hermina” (1848 r.).

1843 - wydobycie węgla rozpoczyna kopalnia „Concordia”

1850 - uruchomienie koksowni „Concordia”, rozpoczęcie budowy huty

1852 - ukończono budowę 2 wielkich pieców, hali lejniczej, dmuchaw

1855 - początki produkcji maszyn i urządzeń

1856 - powstały 2 wielkie piece. Mur oporowy, wieże gichtowe, hala przygotowania nabojów wielkopiecowych mieszania

        produkcja 6tys.t surówki, zatrudnienie 80 robotników

1858 - rusza odlewnia żeliwa wraz z warsztatami w których wykańczano gotowe odlewy, wybudowano 2 cegielnie

1865 - zakończono modernizację wielkich pieców, odlewni, warsztatów, wydziału budowy maszyn, kotłowni, kuźni,

         koksowni Concordia

1872 - budowa nowej odlewni, ponowna modernizacja wielkich pieców, powstaje piąty piec, rozbudowa wydziału

         budowy maszyn, konstrukcji stalowych, kotłów, produkcja 26 tys. t surówki

1873 - przekazanie kopalni, huty, koksowni spółce akcyjnej Donnersmarckhütte

Lata 90. XIX - modernizacja wydziału wielkopiecowego, hali lejniczej, dmuchaw

1890-96 - modernizacja koksowni Concordia baterie Collina i Wolfa, wydział produkcji węglopochodnych

1895 - budowa odlewni rur

1898 - nowy wydział budowy konstrukcji stalowych

1900 - nowy wydział budowy maszyn-produkcja 82 tys. t surówki, 10 tys. t odlewów, 10 tys. t konstrukcji i maszyn oraz 10 tys. t rur.

1912 - budowa nowej odlewni żeliwa

1913 - rozpoczęto budowę odlewni rur nr II

W 1913 r. Huta „Zabrze” dostarczyła 120 tys. t surówki, wykonała 15 tys. t. odlewów żeliwnych, rur, 20 tys. t. maszyn i konstrukcji stalowych, wyprodukowała również 4 mln. sztuk cegieł.

1916 - ukończono budowę wielkiego pieca nr IV

1919 - nowa kotłownia, modernizacja aglomerowni i elektrowni.

1926 - hutę przejmuje spółka Vereinigte Oberschlesische Hüttenwerke” („Oberhütten”)

1929-32 - likwidacja wydziału wielkopiecowego

1945 - dewastacja huty przez wojska radzieckie

1946 - nacjonalizacja, remont

1949 r. zakończono odbudowę Wydziału Konstrukcyjnego oraz Wydziału Budowy Maszyn, powstał magazyn elementów konstrukcyjnych, wytwórnia acetylenu, a w miejscu dawnej odlewni rur powstał Wydział Produkcji Wlewnic

Na początku lat 60. XX w., uruchomiono całkowicie przebudowaną IV Odlewnię (dawna odlewnia rur nr II), rozbudowano wydziały, zajmujące się budową maszyn i konstrukcji stalowych, wzniesiono nową dwupoziomową halę montażową Wydziału Remontowego

W 1980 r. przedsiębiorstwo, przy zatrudnieniu 3,4 tys. pracowników, wytwarzało ponad 120 tys. t wyrobów rocznie

1991-93 -  likwidacja dwóch odlewni żeliwa (nr II i III)

1997 - prywatyzacja huty nowy właściciel przeprowadza proces rekonstrukcji

Podział na spółki „Zakład Odlewniczy Metali Żelaznych i Nieżelaznych S.A”, „Zakład Budowy Maszyn S.A.” i „Zakład Budowy Urządzeń Dźwigowych S.A.” likwidacja niepotrzebnego majątku, sprzedaż terenu pod budowę centrum handlowego, ukończenie nowoczesnej odlewni żeliwa.

2007 - hutę przejmuje nowy właściciel  

Wieża ciśnień

    Choć najstarsza nie tylko w mieście, ale i na terenie województwa śląskiego – jest najmniej znana i niestety najbardziej grozi jej zniszczenie. Znajduje się na terenie zlikwidowanej dawnej huty Donnersmarcka (widoczna jest z parkingu przed „Geantem”). Wzniesiono ją w 1871 roku w stylu uproszczonego neogotyku Jest prawdopodobnie dziełem inżyniera budowlanego huty. Trzon wieży w formie nietynkowanego ceglanego „kielicha” zwężającego się ku górze częściowo oparty jest na kamiennym cokole. Cylindryczny trzon zwieńczony jest stalowym zbiornikiem obudowanym drewniano-metalową konstrukcją z pięknym deskowaniem - wysuniętą poza lico trzonu. Całość nakryta spłaszczonym stożkowym dachem z lukarnami. Całkowita wysokość budowli to około 30m. Zachowane do niedawna spiralne schody niestety padły łupem „złomiarzy”.

Dyrekcja huty

   Budynek wzniesiony w 1907 roku w stylu modernizmu wg projektu berlińskich architektów Hartmanna i Grünewalda. Elewacja frontowa symetryczna artykułowana pilastrami z insygniami górnictwa. Kamienny portal wejściowy ozdobiony figurami cherubinów – nad portalem w ozdobnym kartuszu umieszczono datę budowy. W mansardowym dachu wieżyczka blaszana z tarczą zegarową, zwieńczona na kształt tempietta. Wewnątrz, w sieni plafony a w korytarzu i pomieszczeniu reprezentacyjnym - strop kasetonowy. 

Remiza Straży Pożarnej

   Zbudowana ok. 1907 roku w stylu historyzmu z elementami secesyjnymi, wg projektu Konrada Segnitza i Maxa Bogatzka dla potrzeb huty. Górne partie oraz facjatki konstrukcji szkieletowej z dekoracyjnym układem belek. Wieża pięciokondygnacyjna, w górnej części o konstrukcji szkieletowej z tarasem obserwacyjnym z drewnianymi arkadami.