„GLIWICKIE METAMORFOZY”

W starym kinie – cz. III po 1945 r.

Małgorzata Malanowicz

 

Gliwice 2023
www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl  

 

Städtische Lichtspiele 1918-1925
Deulig-Palast 1926-1928

Capitol 1930-1945

 

 

       
     Na lokalizację kina wybrano wybudowany na dzisiejszym pl. Mickiewicza w latach siedemdziesiątych XIX w. przez przedsiębiorcę Friedländera kompleks „Theater und Konzerthaus” (równolegle funkcjonowała nazwa „Schűtzengarten” z uwagi na otaczający całość okazały ogród). Działały tu teatralne ogrody letnie. Przedstawienia wystawiały m.in. powstałe w 1874 roku Zjednoczone Teatry Gliwic i Tarnowskich Gór.  
       
     
       
     W 1892 roku przeprowadzono remont obiektu. Zmieniono także nazwę na „Schűtzenhaus–Stadtgarten”, która funkcjonowała równolegle z nazwą „Theater und Koncerthaus”. W roku 1896 odbyły się w nim pierwsze pokazy kinematografu.  
       
     
       
     Podczas I wojny światowej w budynku zorganizowano lazaret.  
       
   
       
   
       
     Dzięki fotografiom z tego okresu, możemy zobaczyć jak wcześniej wyglądało wnętrze sali teatralnej.  
       
     
       
     
       
     Bezpośredni nadzór nad uruchomieniem kina powierzono Carlowi Hirscheckerowi i Viktorowi Lomnitzerowi. Salę teatralną przebudowano na kinową, mieszczącą blisko 600 widzów, dołożono starań by zakupić wyposażenie w najwyższym gatunku. Zadbano nie tylko o wystrój wnętrza, ale także o specjalne miejsce dla kilkuosobowej orkiestry, którą miał prowadzić Viktor Lomnitzer. W Städtische Lichtspiele od razu postawiono na stały, co najmniej sześcioosobowy zespół, prowadzony przez dyrygenta, który dobierał muzyków. W skład zespołu wchodziły: pianino, pierwsze i drugie skrzypce, kontrabas, wiolonczela, perkusja, harmonia oraz flet, a w razie potrzeby trąbka. Później doszły jeszcze obój, puzon i klarnet.  
       
     Uroczyste otwarcie miało miejsce 31 sierpnia 1918 roku. Na budynku zamontowano neon „Städtische-Lichtspiele-Stadtgarten”.
Der Oberschlesische Wanderer 235/1925		  
       
     Niestety, już kilka miesięcy po otwarciu, 24 marca 1919 roku w obiekcie doszło do olbrzymiej tragedii. W małej sali nad główną salą kinową odbywało się organizowane przez Katolicką Misję Dworcową przedstawienie dla dzieci „Święta Jadwiga patronka Śląska”.
   (Poniższa fotografia pochodzi wprawdzie z okresu kiedy w obiekcie znajdował się lazaret, ale możemy tu zobaczyć wnętrze małej sali.)		  
       
     
       
      Frekwencja na spektaklu była większa niż ilość miejsc w pomieszczeniu, na widowni przebywało ponad osiemdziesięcioro dzieci. Podczas pokazu wybuchł stosunkowo niewielki pożar, prawdopodobnie kotara zapaliła się od żarówki. Wśród publiczności wybuchła panika. Dzieci nie reagowały na słowa aktorów, starających się je uspokajać. Drzwi prowadzące na dzisiejszą ulicę Górnych Wałów były zablokowane. Prawdopodobnie zamknęli je sami organizatorzy, którzy nie chcieli wpuszczać na przedstawienie większej ilości osób. Drzwi otwierały się do wewnątrz, co wobec nacierających na nie dzieci, utrudniało ich otwarcie. Do wyjścia na ulicę prowadziły schody. Dzieci tratowały się nawzajem, przewracały, wpadały na siebie. Wiele zmarło w wyniku uduszenia. W trakcie zamieszania kilkadziesiąt osób zostało ciężko rannych, część dzieci zmarła w szpitalu nie odzyskawszy przytomności. Większość z nich zginęła nie tyle wskutek ognia i dymu, ile zostały stratowane bądź uduszone, gdy w panice szukały wyjścia z pomieszczenia.
   W sprawie pożaru wszczęto śledztwo, podczas którego ustalono, że budynek pomimo wykonanego wcześniej remontu nie spełniał norm przeciwpożarowych, nie było także nadzoru strażackiego. Była to bez wątpienia jedna z największych tragedii w historii miasta.
   Dzieci pochowano we wspólnej mogile na Cmentarzu Lipowym, a ceremonia pogrzebowa zgromadziła bardzo wielu mieszkańców. W 1920 roku władze Gliwic ufundowały pomnik. Jego autorem jest Paul Ondrusch, a pomnik przedstawia Chrystusa tulącego do siebie dzieci – z napisem: „Lassen die Kindlein zu mir kommen” (Pozwólcie dzieciom przyjść do mnie). Pomnik stoi do dziś, ale po wojnie skuto oryginalny napis w języku niemieckim.		  
       
       
       
     W wyniku pożaru życie budynek ucierpiał na tyle, że obiekt nie był w stanie zarobić na swoje utrzymanie.   
       
       
       
 

 

  
       
  Działalność kino-teatru miasto kontynuowało do roku 1926. Ostatecznie kino popadło w kłopoty finansowe i zdecydowaniu o jego wydzierżawieniu firmie „Deulig Film AG”. Nazwę kina zmieniono na Deulig-Palast.    
       
       
     W roku 1930 obiekt przejęła firma Union-Grundstuck GmbH. W kinie odbył się kolejny duży remont, którego celem było jego udźwiękowienie. Wraz z nowymi właścicielami zmieniła się także nazwa kina na Capitol. Restaurację wraz z ogrodem i salą im. Blüthner’a wydzierżawił gliwicki browar Scobel. Otwarcie nowego kina odbyło się 1 kwietnia 1930. W kinie oprócz wyświetlania filmów można było przedstawiać też małe formy teatralne.    
       
     
       
     
       
     
       
       
       
       
  Książki adresowe (Adressbuch)   
  1924
 1936
  
  1929

  
       
       
     
       
  Viktor Lomnitzer zanim powołano go do zarządzania Städtische Lichtspiele przez lata śpiewał i grał w tym i innych górnośląskich kinach oraz gliwickiej synagodze. Publiczność mogła usłyszeć jego intonacje do filmów Misja na Marsa; Der Trompeter von Säckingen oraz operetkowego Ein Walzertraum.
Kiedy Städtische Lichtspiele zostało przejęte przez koncern Deulig, powołany na stanowisko dyrektor Ferdinand Schwartz bardzo często śpiewał dla swojej publiczności. Można go było usłyszeć na uroczystości otwarcia w interpretacji Bajazza, ale wykonywał również partie śpiewane do kolejnych filmów z repertuaru. Jego głos zabrzmiał także w trakcie ogólnoniemieckiej prapremiery filmu Land unter Kreutz (Kraj pod krzyżem), która odbyła się w Deulig-Palast 20 marca 1927 roku. W regionie uznano ją za filmowo-polityczne wydarzenie dekady, przy okazji stała się też swego rodzaju summą muzycznego potencjału lokalnej branży kinowej. Ten ultrapropagandowy Kulturfilm zrealizowano w Gliwicach oraz kilku innych miastach niemieckiej części Górnego Śląska z okazji piątej rocznicy plebiscytu. Kraj pod krzyżem miał być manifestem niemieckości. Gliwicką premierę, na którą zaproszono kilkuset prominentnych gości, przygotowywano ze szczególnym pietyzmem. Specjalne na tę okazję pieśni skomponował gliwiczanin Leo Kluge, słowa napisał dr O. Vogt, także z Gliwic, a do ich wykonania zaproszono trzystuosobowy chór chłopięcy. Jedną z nich, Mein Oberschlesien, intonował dyrektor Schwartz.
W 1922 roku Städtische Lichtspiele zapowiedziało film Die Schrecken der weißen Hölle o przeżyciach emigrantki na mroźnej Alasce. Dołączono do niego pokaz sceniczny Fritza Schwiegerlinga Marionetten Theater, w trakcie którego elektryczne kukły miały wykonać wielce komiczne sceny oraz taniec serpentynowy wzbogacony efektami świetlnymi. Film I.N.R.I. opowiadający o życiu Chrystusa, grany w tym samym kinie, poprzedził pokaz gimnastyczny w wykonaniu Liebich Theater z Wrocławia. Jeszcze różnorodniej zapowiadało się otwarcie kina Deulig Palast, uruchomionego przez niemiecki koncern w budynku po Städtische Lichtspiele. Uroczystość odbyła się w ostatni dzień 1925 roku. Nowo mianowany dyrektor Schwartz zaśpiewał prolog z Bajazza, po nim wyświetlono szaloną komedię Hilfe, ich bin Millionär, następnie zagrał wyśmienity jazzband The Figaro-Boys. Po pokazach zaproszono wszystkich na tańce do znajdującej się w podziemiach kina piwiarni. W kolejnych dniach program był podobny. Na pewne trzymanie się w ryzach konwencji mogły liczyć filmy operetkowe. Pokazom Die Brigantin von New York nie tylko towarzyszył kwartet śpiewaczy, ale też pomiędzy aktami tej operetki na scenie wystąpił osobiście dziewięcioosobowy Lotte Neumann’s Tanz-Ballet, co miało zapewne dać widzom namiastkę tego gatunku scenicznego. Wymowny ślad tego, jak mocno osadzone w tradycji były wieloczęściowe spektakle filmowe, znajdujemy w umowach zawieranych przez Ufę. Wydawać by się mogło, że koncern skupiony przede wszystkim na wytwarzaniu filmów, w momencie wydzierżawiania budynków przeznaczonych na prowadzenie kin będzie dążyć do tego, by zajmowały się one głównie wyświetlaniem produkcji własnych. Tymczasem zawierane umowy zastrzegały, że wynajmowane sale będą przeznaczone na cele kinowe oraz na variétés i przedstawienia teatralne wszystkich rodzajów (opera, operetka, skecze muzyczne), z czego wynika, że nawet Ufa, przejmując w 1925 roku kilka kin w czterech największych miastach regionu, wpisała się w tutejszą tradycję pokazów scenicznych. 		 
       
       
       
       
       
      Kompleks kinowy przetrwał do roku 1945, kiedy został on całkowicie spalony przez żołnierzy sowieckich. Po wojnie na terenie placu powstał pierwszy cmentarz radziecki, który do końca lat 40. został przeniesiony na swoje obecne miejsce na placu Grunwaldzkim.  
       
     Z okazji setnej rocznicy śmierci Adama Mickiewicza, w 1955 roku UNESCO ogłosiło Międzynarodowy Rok Mickiewiczowski. Wtedy podjęto decyzję w Gliwicach o budowie pomnika Adama Mickiewicza w Gliwicach. W następnym roku postanowiono, że monument stanie na placu Obrońców Stalingradu i tym samym zmieni się jego nazwa na plac Mickiewicza. Odsłonięcie pomnika nastąpiło w niedzielę 24 listopada 1957 roku.  
       
       

 

 

       
 

Materiały źródłowe:
Biel U.; Kultura filmowa prowincji górnośląskiej. Kina, właściciele, widzowie; WNI Poznań 2020
 Jaglarz W.; Z dziejów Gliwickich Kin (1907-1945), [w:] Rocznik Muzeum w Gliwicach T. XXI
Lichecka M.; folder na XVII Gliwickie Dni Dziedzictwa Kulturowego

https://gliwiceodnowa.pl/blog/w-starym-kinie/  http://www.wydawnictwo.wst.pl/  dostęp 1.10.2022

Der Oberschlesische Wanderer

Oberschlesien im Bild

fotopolska.eu