Ormianie w Gliwicach

„Gliwickie Metamorfozy”

Ormianie w Gliwicach

Marian Jabłoński

Zdjęcia: E. Hordyniak, A. Matwiejew, M. Jabłoński, S. Kokoszka

III.2008

www.gliwiczanie.pl

gliwickie_metamorfozy@op.pl


	WSTĘP

	Ormianie to naród indoeuropejski zamieszkujący początkowo obszar Zakaukazia i Wyżyny Armeńskiej posługujący się językiem ormiańskim. W wyniku wielowiekowych emigracji, obecnie częściowo rozproszeni, tworzą 5-milionową diasporę. Ten starożytny, 3000-letni naród szczyci się bogatą kulturą i wspaniałą, choć tragiczną, historią. Jednym z filarów tożsamości Ormian jest przynależność do jednego z trzech głównych Kościołów ormiańskich. Ormianie to najstarszy chrześcijański naród na świecie – chrzest przyjęli w 301 r. n.e.

	Sztuka ormiańska rozwijała się już od IV w. i nawiązywała do bizantyjskiego kręgu kulturowego. Najstarsze ormiańskie tradycje historyczne spisane zostały w Historii Armenii Mojżesza z Chorenu.

	Starożytna i średniowieczna muzyka ormiańska była jednogłosowa. Jej głównymi nurtami były śpiewy ludowe, pieśni gusanów i pieśni sakralne. W liturgii kościelnej ważną rolę odgrywają tzw. szarakany (czyli hymny), z których najstarsze pochodzą jeszcze z V w.

	Kuchnia ormiańska wpisuje się w tradycję kuchni starożytnej Azji. Istnieje od ponad trzech tysięcy lat. Pomimo różnych klęsk i nieszczęść, do dziś wraz z kulturą i religią zachowały się tradycje kuchni narodowej Ormian. Jest ona bardzo różnorodna i aromatyczna. Nazwy niektórych potraw wywodzą się z połączenia nazwy samej potrawy i naczynia, w którym ją przyrządzano. Ten schemat nazewnictwa zachował się do dziś.

	Przygotowanie potraw wymaga dużo wysiłku i jest czasochłonne. Inną cechą kuchni ormiańskiej jest ogromna waga przywiązywana do kolejności przygotowania, która najbardziej objawia się w wyrobach cukierniczych (np. wielowarstwowa PACHLAWA lub GATHA), tzn. całą pracę dzieli się na kilka części, w których przygotowuje się mniejsze składniki, a dopiero później łączy się je w jedną całość. W bardzo szczególny sposób przyrządza się również potrawy mleczne (np. SPAS, KATHNOW) oraz zupy z dodatkiem mięsa mielonego. Sekret tkwi w kolejności przyprawiania potraw.

	W kuchni ormiańskiej bardzo ważną rolę odgrywają szaszłyki, chleb ormiański Lawasz, a także warzywa i owoce, bowiem wykorzystuje się je do wyrobów konserwowanych lub suszy.

	Kalendarz Kościoła ormiańskiego oparty jest, podobnie jak w innych Kościołach wschodnich, na kalendarzu juliańskim, więc większość świąt obchodzonych jest przez Ormian dwa tygodnie później niż w Kościele rzymskokatolickim. Rachuba lat w Kościele ormiańskim zaczyna się od 7 grudnia 552 r., czyli od II synodu w Dvin, i nosi nazwę: Wielkiej Ery Armenii.

	Wyróżnia się trzy nurty Kościołów ormiańskich:

	1. Apostolski Kościół Ormiański (Narodowy), na który składają się cztery patriarchaty:

	– Eczmiadzyn – Armenia

	– Antilias – Liban

	– Konstantynopol – Turcja

	– Św. Jakuba – Jerozolima

	2. Kościół katolicki obrządku ormiańskiego – siedziba patriarchatu w Bzommar – Liban

	3. Ormiański Kościół Ewangelicki – zbiorcza nazwa licznych ormiańskich denominacji protestanckich

	Do słynnych Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego należą:

	– kompozytor Aram Chaczaturian

	– bard Bułat Okudżawa

	– pisarz amerykański William Saroyan

	– piosenkarz francuski Charles Aznavour

	– aktorka i piosenkarka amerykańska Cher

	– szachista Garri Kasparow

	– tenisista Andre Agassi (wł. Andre Kirk Agassian)

	– konstruktor radzieckich samolotów MIG Artiom Mikojan

	– Ignacy Łukasiewicz – wynalazca lampy naftowej i przemysłu naftowego

	– ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski

	– wieszcz narodowy Juliusz Słowacki

	– poeta Zbigniew Herbert

	– reżyser filmowy Jerzy Kawalerowicz

	– malarz Teodor Axentowicz

	– ks. Grzegorz Piramowicz

	– kompozytor Krzysztof Penderecki

	– krytyk kulinarny Robert Makłowicz

	– aktorka Anna Dymna



	KOŚCIÓŁ ŚW. TRÓJCY – KALENDARIUM

	XV w. - Budowa szpitala i kaplicy p.w. św. Trójcy, św. Marii i św. Bartłomieja

	1872 - Przejęcie kościoła przez gliwickich starokatolików

	1900 - Przebudowa otoczenia kościoła

	1922 - Przejęcie kościoła przez parafię św. Piotra i Pawła

	1927 - Ustawienie przed kościołem figury św. Jana Nepomucena

	1941 - Ponowne przejęcie kościoła przez starokatolików

	1945 - Przejęcie kościoła przez parafię ormiańsko - katolicką

	1958 - Pierwszy powojenny remont kościoła

	1960 - Wpisanie kościoła do Rejestru Zabytków

	1987 - Drugi remont kościoła św. Trójcy

	1989 - Koronacja obrazu Matki Boskiej Łysieckiej w kościele św. Trójcy w Gliwicach



	KOŚCIÓŁ ŚW. TRÓJCY – UL. MIKOŁOWSKA

	Ten znany wszystkim gliwiczanom mały kościółek przy ul. Mikołowskiej jako „Kościół Ormiański” w rzeczywistości ma całkowicie inne korzenie.

	Tu trzeba się cofnąć do XV wieku. Modnym w tamtych czasach było fundowanie przez możnych krzyży i kapliczek dla odkupienia win swoich. Już wówczas panował pogląd, że winę można odkupić pieniędzmi... Gliwicki starosta Michael Pillcator postanowił ufundować szpitalik pod wezwaniem św. Trójcy, św. Marii i św. Bartłomieja. Rzecz na owe czasy nowoczesna, gdyż wiek XV nie obfitował w szpitale dla ratowania ludzi, raczej budowano kościoły dla wsparcia duchowego potrzebujących.



	Dla uniezależnienia szpitala i kaplicy przyszpitalnej od kaprysów księży kościoła Wszystkich Świętych podpisano dokument, w którym Starosta Pillcator ufundował ówczesnemu proboszczowi dom z ogrodem, a ten w zamian obiecał nie mieszać się do spraw szpitala.

	Faktem jednak jest, że szpital powstał i funkcjonował w tym miejscu doskonale, mimo że mieścił jedynie 7 chorych. Szpitalik wielokrotnie był budowany od nowa, gdyż i pożary (1601, 1711, 1813 rok), wichury (1711 rok) i powodzie (1858 rok) go nie oszczędzały. Kolejna odbudowa zakończyła się w roku 1838 i wtedy kaplica szpitalna dostała dzwon do wieżyczki a także zamurowano pod ołtarzem skrzynkę powleczoną woskiem z drobnymi przedmiotami i kroniką miasta.

	Wg spisu z roku 1860 do szpitala należały: zabudowania szpitalne i kaplica, parcela, liczne pola, łąki i ogrody, a także znaczne sumy pieniędzy – wszystko darowane na cele dobroczynne przez gliwiczan. Wówczas w szpitalu przebywało już 12 osób, w zasadzie biedne wdowy gliwickie.

	Budynek szpitalny wyglądał wtedy już tak jak dziś – murowany pokryty dachówką.

	W roku 1872, na prośbę Starokatolików gliwickich (zbliżonych zasadami do protestantów) burmistrz Gliwic – Teichert przekazał im szpital wraz z kaplicą, co było powodem niesnasek między gliwickimi katolikami i starokatolikami zgromadzonymi wokół kościoła św. Trójcy.



	Ciekawym faktem będzie sprawa kłótni księży katolickich i starokatolickich o kościół. Oskarżono wtedy nawet księdza katolickiego, iż ukrył obrazy i sprzęt liturgiczny z ołtarza pozostawiając gołe ściany świątyni. Do złudzenia przypomina to sytuację z pierwszych lat XXI wieku, gdy kościołem zarządzają już Ormianie.

	Niezależnie od osoby zarządzającego, szpital nadal przyjmował chorych i biednych wypełniając wolę swego fundatora sprzed blisko 500 laty.





	Około roku 1900 sprzed kościoła usunięto stare lipy, posadzono krzewy i kościół stał się ozdobą ul. Mikołowskiej. Przesunięto i ogrodzono krzyż przed kościołem poszerzając jednocześnie chodnik od ulicy.

	W następnych latach stan liczebny starokatolików znacznie zmalał, przez co katolicy na swój wniosek otrzymali w 1922 od rady miejskiej kościół św. Trójcy na powrót w swe ręce. Bardzo szybko dzięki fundatorom odnowiono cały obiekt i odtąd służył on wiernym katolickiej parafii św. Piotra i Pawła do odprawiania różnych mszy, m.in. mszy dla głuchoniemych.

	W roku 1941 kolejny raz kościół zmienił użytkownika. Została nim na powrót gmina starokatolicka popierana wówczas przez nazistów.

	W roku 1927 na plac przed kościołem trafiła figura św. Nepomucena. Jej autorem jest rzeźbiarz opawski Johannes Nitsche (autor mi.in. rzeźby Neptuna z Rynku).



	Ta 200-letnia figura stała do tej pory przy moście św. Jana nad Ostropką, który istniał kiedyś u wylotu ul Basztowej. Dziś w tym miejscu mniej więcej zaczyna się zieleniec i parking samochodowy przy ul. Dworcowej.



	Liczne powodzie bezustannie zagrażały figurze. Zerwanie mostu i częściowe zasypanie rzeczki przyśpieszyło decyzję o jej przeniesieniu, tym bardziej, że rok 1927 przyniósł zakończenie prac przy zakrywaniu Ostropki pod jezdnią. Most św. Jana okazał się już zbędny, a więc i figura św. Nepomucena mogła zmienić miejsce.

	Czasy powojenne to nowy, kolejny użytkownik kościoła.

	Wraz z przesiedleńcami ze wschodu trafia do Polski obraz Matki Boskiej Łysieckiej przywieziony przez ostatniego proboszcza ormiańskiego ze Stanisławowa. Obraz trafia w roku 1950 do Gliwic, właśnie do kościoła św. Trójcy.

	Ormianie już w 1945 roku zajęli kościół opierając się na protokole zdawczo-odbiorczym dokonanym 28 września 1945 roku przez Starostwo Grodzkie w Gliwicach i ks. Kazimierza Roszko, dotychczasowego proboszcza ormiańsko-katolickiej parafii w Horodence koło Stanisławowa.



	W 1950 roku Kazimierz Roszko przywiózł do Gliwic także pozostałe ruchome mienie z ormiańskiego kościoła z Łyśca pod Stanisławowem. Wyjęto wtedy z ram obraz św. Trójcy i umieszczono obraz Matki Boskiej Łysieckiej, a obraz św. Trójcy służył jako podnoszona zasłona.

	W 1958 roku rozpoczęto remont walącego się już kościoła. Wykonano nowy żelbetowy strop nad całością kościoła, nową ścianę szczytową od strony placu, nową stylizowaną żelbetową sygnaturkę i nową więźbę dachową wraz z pokryciem dachu. Założono nową instalację elektryczną i zamontowano piec grzewczy na okres zimy. Wybito również w ścianie zachodniej od placu dwa nowe okna. Z powodu złego stanu rozebrano neobarokowy ołtarz drewniany, który miał być zastąpiony nowym z wapienia kieleckiego. Nie doszło jednak do jego budowy, a jedynie podwyższono poziom podłogi w prezbiterium o trzy stopnie.

	W roku 1960 cały obiekt oraz obie figury znajdujące się w jego otoczeniu zostały wpisane do Rejestru Zabytków Województwa Katowickiego pod nr 321/60.

	W roku 1987 rozpoczęto kolejny remont przeprowadzany na koszt rodzin ormiańskich – Emilii Agopsowicz z Krakowa, Andrzeja Kotowskiego z Gliwic, Karena Arustumiana z Katowic.

	W roku 1989 obraz Matki Boskiej Łysieckiej z kościoła św. Trójcy został koronowany koronami poświęconymi przez papieża Jana Pawła II na Jasnej Górze podczas jego drugiej pielgrzymki do Polski.



	Współczesne wnętrze kościoła św. Trójcy.

















	Księża ormiańscy podczas odprawiania mszy w kościele św. Trójcy.