„Gliwickie Metamorfozy”

Judaica powiatu gliwickiego

Małgorzata Malanowicz

 

Gliwice 2012
www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl  

 

 

       

   Zachęcając zarówno do uczestnictwa w naszych rajdach jak i samodzielnego zdobywania odznaki - prezentujemy obiekty trasy "Judaica powiatu gliwickiego"

       

       

   [...10.5.09...]

   Wokół Gliwic powstanie Szlak Cmentarzy Żydowskich Powiatu Gliwickiego, który obejmie żydowskie nekropolie w Toszku, Wielowsi, Pyskowic i Sośnicowicach. Pomysłodawcami Szlaku są Dariusz Walerjański i Grzegorz Kamiński....Przy każdym z tych cmentarzy staną tablice informacyjne opisujące jego historię. Planowane jest także utworzenie strony internetowej i wydanie publikacji o żydowskim dziedzictwie okolic Gliwic.

       

   Wszystkie cztery istniejące na terenie powiatu gliwickiego cmentarze żydowskie (choć w wypadku Sośnicowic "istniejący" to nieco na wyrost) zostały uporządkowane i są na bieżąco restaurowane przez nauczyciela historii z Toszka pana Grzegorza Kamińskiego oraz uczniów z kolejnych szkół, w których uczył i uczy. Również za jego przyczyną umieszczono w Toszku tablicę upamiętniającą miejsce gdzie stała spalona w Noc Kryształową synagoga.

       

 

 

       

WIELOWIEŚ

   Ludność żydowska w Wielowsi pojawiła się w drugiej połowie XVII wieku. Gmina wyznaniowa została założona przez Jonatana Blocha i była macierzystą gminą dla powstałych w późniejszym okresie kahałów w Pyskowicach i Toszku. 

   Cmentarz żydowski został założony w XVII w. Pierwszy pochówek odbył się w 1694 r. (żona fundatora cmentarza, Jonatana Blocha), a ostatni w 1929 r. Dawniej przy wejściu na teren nekropolii mieścił się dom przedpogrzebowy, a cały cmentarz otoczony był kamiennym murem z 1749 roku, z którego zachowały się jedynie słupy, które podtrzymywały bramę. Do dziś zachowało się około 200 macew wyróżniających się wśród innych cmentarzy piękną symboliką, Najstarsza pochodzi z 1722 roku i jest to nagrobek pierwszego żydowskiego mieszkańca Wielowsi, Jonatana Blocha. 

   W 2003 roku dzięki inicjatywie nauczyciela historii w miejscowej szkole podstawowej Grzegorza Kamińskiego przy wsparciu władz gminy i udziale mieszkańców miejsce to zostało uporządkowane.

       
       
      W centrum znajduje się zachowany do dziś budynek, w którym w latach 1771–1938 mieściła się synagoga. Po II wojnie światowej, synagoga została zamieniona na magazyn zbożowy. Jest to najstarsza zachowana synagoga na terenie Górnego Śląska.   
       

       
       

 

 

       

TOSZEK

   Ludność żydowska do Toszka przybyła z Wielowsi. Wielowieś była macierzystą gminą, z której pochodzili toszeccy Żydzi (w Wielowsi ludność żydowska pojawiła się w 2 połowie XVII wieku). Kirkut został założony w 1 połowie XIX wieku. 

   Cmentarz żydowski został założony w pierwszej połowie XIX w. Wcześniej miejscem pochówku dla Żydów z Toszka był cmentarz w Wielowsi. Cmentarz jako jedyny z tu opisywanych posiada oryginalne ogrodzenie, ale mimo to zachowało się tu zaledwie 8 widocznych macew, być może dalsze kryją się jeszcze pod "kożuchem" bluszczu. Prace porządkowe zostały przeprowadzone w 2006 roku.

   

       
       
     Synagoga w Toszku została wybudowana w 1836 r. przy ul. Piastowskiej 13. Spłonęła podczas Nocy Kryształowej w z 9 na 10 listopada 1938 roku. W 1976 r. działkę z pozostałościami podmurówki bożnicy zakupiła osoba fizyczna, która w następnych latach wybudowała w tym miejscu prywatny dom mieszkalny.  
       

       
       

 

 

       

PYSKOWICE

   

   Cmentarz żydowski w Pyskowicach założony został przed 1841 rokiem. Ostatniego pochówku dokonano w 1920 roku. Zachowało się tu ponad 100 macew, prawdopodobnie w większości ustawionych przypadkowo. Znajdujący się przy cmentarzu dom przedpogrzebowy po wojnie przez wiele lat służył jako warsztat tapicerski, obecnie jest systematycznie dewastowany i popada w ruinę.

   

       
       

 

 

       

SOŚNICOWICE

   

   Pierwsza wzmianka o pochówku na cmentarzu w Sośnicowicach pochodzi z 1829 roku. Wcześniej Żydzi z tej miejscowości byli chowani w Gliwicach. Cmentarz był otoczony drewnianym płotem. Przy wejściu znajdował się niewielki drewniany domek pełniący prawdopodobnie funkcję domu przedpogrzebowego. Obecnie cmentarz jest w stanie totalnej dewastacji – zachowała się tylko jedna połamana macewa z 1848 roku i parę postumentów. Teren był porządkowany, ale wiadomo, że jak nie ma nieustającej opieki to zarasta.

fot. Grzegorz Kamiński (zdjęcie ze zdjęcia na wystawie)

       
       

 

 

Materiały źródłowe:

www.sztetl.org.pl

www.kirkuty.xip.pl

mapy Google

Oczko J.; Żydzi w Sośnicowicach, [w:] Rocznik Muzeum w Gliwicach tom XXIII