Powołanie pierwszego na Górnym Śląsku opactwa cystersów planowano już w roku 1238, kiedy kapituła generalna zakonu zleciła opatom z Mogiły i Sulejowa wizytację terenu w miejscu zwanym Woszczyce (obecnie część Orzesza). Fundatorem miał być prawdopodobnie Bogusław z rodu Lisów, kanoniki kanclerz krakowski. Nie ma pewności, dlaczego nie doszło do ukonstytuowania się woszczyckiego konwentu. Prawdopodobnie plany pokrzyżował najazd mongolski 1241 roku.  

   Do idei utworzenia klasztoru szarych mnichów na ziemi opolsko-raciborskiej powrócono po połowie XIII w. Najstarszy dokument dotyczący konwentu w Rudach pochodzi z roku 1258, możliwe jednak, że fundacja nastąpiła już w roku 1252. Wątpliwości nie budzi osoba fundatora. Był nim książę Władysław Opolski wywodzący się z górnośląskiej linii Piastów, któremu klasztor zawdzięczał swą pierwszą nazwę – Wladislaw. Według znanej legendy miejsce, na którym wzniesiono kościół i klasztor wybrał sam książę, który podczas jednego z polowań odłączył się od kompanów i zabłądził już po zmroku w lesie pełnym dzikiej zwierzyny. Na szczęście udało mu się bezpiecznie przetrwać trudną noc. Wraz z żoną zdecydowali o wzniesieniu tu świątyni, której ołtarz postawiono tu gdzie upadł welon księżnej, podczas wizyty w miejscu ocalenia męża. I rzeczywiście niebawem postawiono murowany kościół, cysterskim zwyczajem pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. 

   Do roku 1671 mnisi zamieszkiwali w średniowiecznych zabudowaniach, ale po kolejnym pożarze wybudowano murowany, piętrowy kompleks mieszkalny, przylegający od północy do kościoła, powielający plan pierwotnego założenia. W kolejnych etapach, do ok. 1730 r. do północnego skrzydła klasztoru dobudowany został pałac opacki z czworobocznym dziedzińcem. Budynek był dwupiętrowy, podpiwniczony, dwuskrzydłowy: skrzydło zachodnie w kształcie litery L z narożnikową basztą i przejazdową bramą oraz skrzydło wschodnie na rzucie podkowy.  

   Cystersi w Rudach wypełniali należycie swoje programowe hasło „Ora et labora”. Opactwo cysterskie nastawione było na wydajną gospodarkę agrarną i leśną. Zakonnicy zajmowali się także hodowlą ryb i pszczelarstwem. Posiadali własne smolarnie (m.in. w Stanowicach), kuźnice, fabryki kos i drutu, winnicę, bielarnię płótna, hutę szkła.

   Ale opactwo to nie tylko przemysł i praca na roli. To także, a może przede wszystkim tworzenie bogatego księgozbioru i budowanie podstaw szkolnictwa. Pod koniec XVIII w. klasztorna biblioteka liczyła około 12 tys. różnorodnych woluminów: pism kaznodziejskich, słowników, ksiąg liturgicznych i teologicznych, formularzy, Biblii i komentarzy do niej, kodeksów kanonicznych oraz ksiąg medycznych, alchemicznych, filozoficznych i politycznych.

Część tej cennej biblioteki znajduje się obecnie w Uniwersytecie Wrocławskim. W 1744 r. zostało tu otwarte pierwsze na Górnym Śląsku gimnazjum męskie, przy którym działał teatr, a od 1781 r. studium filozoficzno – pedagogiczne. Cysterska szkoła była uważana za najlepszą w regionie. Jej wychowankiem był m.in. „król cynku”, Karol Godula, uważany za prekursora przemysłu górniczego i hutniczego na Górnym Śląsku.

   Klasztor istniał do 1810 r., kiedy to uległ kasacji na mocy edyktu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II. Dobra zakonu przejął, wywodzący się z niemieckiego rodu arystokratycznego, książę Hohenlohe. Przebudował on klasztor i pałac na swoją siedzibę,. Zakonne cele zostały przekształcone w komnaty, sypialnie, pokoje gościnne, gabinety, bibliotekę. Blasku pomieszczeniom dodawały myśliwskie trofea czy liczne obrazy. Od tego czasu Rudy były miejscem odwiedzanym przez możnych tamtej epoki. Wśród gości bawiących w pałacu byli np. car rosyjski Aleksander I,  arcyksiążę Fryderyk Wilhelm (późniejszy cesarz Fryderyk III), kardynał Gustaw Hohenlohe, księżniczka Wiktoria (córka królowej angielskiej Anglii Wiktorii i księcia saskiego Alberta, żona przyszłego cesarza Prus Fryderyka II Wilhelma). czy cesarz Wilhelm II.  

   W styczniu 1945r. podczas marszu Armii Czerwonej na zachód, kościół i zabudowania klasztorne zostały podpalone i zniszczone. Pożar zniszczył wszystkie główne elementy konstrukcyjne. Ocalała jedynie Kaplica Mariacka z cudownym obrazem Matki Boskiej Rudzkiej.  Obecnie kościół jest wyremontowany, powrócono do jego średniowiecznego wyglądu. Rozpoczęto również prace remontowe w pałacu, których efektem jest odrestaurowane wnętrze średniowiecznego kapitularza.